Właściwe przeprowadzenie egzekucji sądowej wymaga, by zarówno wierzyciel, jak i dłużnik mieli zdolność do czynności procesowych. Brak tej zdolności, podobnie jak śmierć jednej ze stron, może prowadzić do zawieszenia postępowania egzekucyjnego. Poznaj zasady i praktyczne konsekwencje tych sytuacji – wyjaśniam je na prostych przykładach oraz cytując kluczowe przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.
Dlaczego temat jest ważny i co zyskujesz, czytając ten poradnik
Każdy przedsiębiorca, osoba fizyczna czy podmiot prawny może znaleźć się w sytuacji, gdy postępowanie egzekucyjne zostanie zawieszone z urzędu – np. przez nagłą śmierć dłużnika lub utratę zdolności procesowej przez wierzyciela. Wiedza o tym, jak szybko wznowić takie postępowanie, jakie prawa i obowiązki przysługują stronom oraz jak zabezpieczyć swoje interesy, pozwala uniknąć kosztownych i czasochłonnych błędów. Przeczytaj poniżej, jak wygląda to w praktyce i jakie działania należy podjąć w konkretnych przypadkach.
Kluczowe pojęcia: zdolność procesowa, sądowa i przedstawiciel ustawowy
Zacznijmy od podstawowych definicji:
- Zdolność procesowa to zdolność do samodzielnego podejmowania czynności w postępowaniu sądowym (art. 65 § 1 k.p.c.). Przysługuje ona pełnoletnim osobom fizycznym mającym pełną zdolność do czynności prawnych, a także osobom prawnym oraz tzw. ułomnym osobom prawnym, jeśli ustawa im to przyznaje.
- Przedstawiciel ustawowy jest powoływany, jeśli osoba fizyczna nie ma pełnej zdolności procesowej (np. jest niepełnoletnia lub ubezwłasnowolniona).
- Zdolność sądowa oznacza zdolność do występowania przed sądem jako strona.
WAŻNE: Brak zdolności procesowej powoduje zawieszenie postępowania egzekucyjnego, a brak zdolności sądowej – jego umorzenie (art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Zawieszenie postępowania egzekucyjnego z powodu braku zdolności procesowej lub przedstawiciela ustawowego
Kiedy dochodzi do zawieszenia?
Postępowanie egzekucyjne ulega zawieszeniu z urzędu, jeśli:
- wierzyciel lub dłużnik będący osobą fizyczną utraci zdolność procesową (np. zostanie częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolniony),
- brakuje przedstawiciela ustawowego osoby, która tej zdolności nie ma.
Organ egzekucyjny (np. komornik) ma obowiązek każdorazowo badać, czy strony postępowania mają zdolność procesową. Potwierdzeniem utraty tej zdolności jest prawomocne orzeczenie sądu, np. o ubezwłasnowolnieniu.
Przykład nr 1:
Pan Krzysztof, prowadzący działalność gospodarczą w Bydgoszczy, wszczął postępowanie egzekucyjne przeciwko swojemu kontrahentowi, panu Andrzejowi. W trakcie egzekucji okazało się, że pan Andrzej został całkowicie ubezwłasnowolniony, a sąd nie ustanowił jeszcze dla niego opiekuna prawnego. W takim przypadku komornik zawiesza postępowanie z urzędu do czasu ustanowienia przedstawiciela ustawowego.
Przykład nr 2:
Spółka Beta z Katowic była dłużnikiem w postępowaniu egzekucyjnym, ale jeden z członków zarządu zrezygnował, a drugi został odwołany. Jednak zgodnie z art. 818^1 § 1 k.p.c., samo „wypadnięcie” członków zarządu nie jest już dziś podstawą do zawieszenia egzekucji. Komornik informuje o tym sąd, który może wyznaczyć kuratora, jeśli jest to konieczne dla ochrony interesów dłużnika.
Czy postępowanie zawsze jest zawieszane?
NIE. Jeśli mimo utraty zdolności procesowej już został ustanowiony przedstawiciel ustawowy (np. opiekun, kurator), komornik tylko powiadamia tę osobę i egzekucja toczy się dalej.
Przykład nr 3:
Jeśli w powyższym przykładzie pana Andrzeja, sąd szybko ustanowił kuratora, komornik kontynuuje egzekucję i zawiadamia nowego przedstawiciela o wszystkich istotnych czynnościach.
Jakie skutki ma zawieszenie postępowania egzekucyjnego?
- Zawieszenie nie działa wstecz: czynności dokonane przez komornika do momentu zawieszenia (np. zajęcie rachunku bankowego) pozostają ważne.
- Po ustanowieniu przedstawiciela ustawowego, ten może domagać się powtórzenia niektórych czynności, jeśli naruszały prawa strony.
- Termin na wniesienie zażalenia liczy się od powtórzenia czynności.
- Wyjątkowo czynności można powtórzyć, ale tylko jeśli przedstawiciel ustawowy wykaże naruszenie praw wierzyciela lub dłużnika.
Sądowe ustanowienie kuratora dla dłużnika lub wierzyciela
Jeżeli strona nie ma przedstawiciela ustawowego, sąd egzekucyjny ustanowi kuratora:
- Z urzędu, gdy mowa o braku przedstawiciela ustawowego dłużnika (art. 818 § 1 k.p.c.),
- Na wniosek wierzyciela – przy czym nie trzeba wykazywać, że czynność nie cierpi zwłoki.
Kurator działa tylko w ramach danego postępowania egzekucyjnego i tylko do czasu odzyskania przez stronę zdolności procesowej lub powołania właściwego przedstawiciela.
Zawieszenie egzekucji z powodu śmierci wierzyciela lub dłużnika
Jakie są zasady?
Śmierć wierzyciela lub dłużnika po wszczęciu egzekucji obligatoryjnie prowadzi do zawieszenia postępowania – aż do czasu wskazania spadkobierców lub ustanowienia kuratora spadku.
Przykład nr 4:
Pani Anna z Wrocławia była wierzycielką w sprawie egzekucyjnej przeciwko panu Michałowi. Pani Anna zmarła podczas trwania postępowania. Komornik zawiesza egzekucję do czasu przedstawienia przez spadkobierców prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Przykład nr 5:
Jeśli dłużnik umiera w toku egzekucji i jego spadkobiercy nie zgłaszają się do postępowania, wierzyciel może złożyć wniosek o ustanowienie kuratora spadku. Dopiero po takim ustanowieniu postępowanie może być podjęte.
Uwaga na wyjątki
Egzekucja ulega umorzeniu, jeśli świadczenie nie przechodzi na spadkobierców (np. świadczenie alimentacyjne lub renta osobista).
Braki w składzie organów osoby prawnej – nowe regulacje
Od 2023 r. sama rezygnacja członków zarządu lub ich odwołanie w osobie prawnej będącej dłużnikiem nie skutkuje już zawieszeniem postępowania egzekucyjnego (art. 818^1 § 1 k.p.c.). Komornik przekazuje sprawę do sądu, który może powołać kuratora – o ile majątek dłużnika pozwala pokryć koszty jego ustanowienia.
Koszty kuratora są pokrywane przez dłużnika z pierwszeństwem przed innymi należnościami.
Jak wznowić zawieszone postępowanie egzekucyjne?
- Na wniosek strony, gdy odzyskała zdolność procesową,
- Na wniosek przedstawiciela ustawowego,
- Z urzędu – po ustanowieniu przedstawiciela ustawowego (jeśli postępowanie wszczęto na żądanie sądu lub prokuratora),
- W przypadku śmierci strony – po przedstawieniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, aktu poświadczenia dziedziczenia lub powołaniu kuratora spadku.
Podsumowanie – praktyczne wskazówki
- Zawsze weryfikuj zdolność procesową stron postępowania – dotyczy to zarówno wierzyciela, jak i dłużnika.
- W przypadku utraty zdolności procesowej przez stronę, zadbaj o szybkie ustanowienie przedstawiciela ustawowego.
- Po śmierci wierzyciela lub dłużnika zadbaj o uzyskanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub powołaniu kuratora.
- Jeśli jesteś wierzycielem, pamiętaj, że braki w składzie zarządu dłużnika nie zatrzymują dziś automatycznie egzekucji – sąd może ustanowić kuratora.
- Pamiętaj, że zawieszenie postępowania nie niweczy dotychczasowych czynności komornika, ale nowy przedstawiciel może żądać powtórzenia niektórych z nich.
- Koszty kuratora obciążają dłużnika i są zaspokajane w pierwszej kolejności po odzyskaniu majątku przez komornika.
Podstawa prawna
- art. 64, art. 65, art. 66, art. 68, art. 69, art. 70, art. 174 § 1 pkt 2 i 3, art. 199 § 1 pkt 3, art. 572 § 1, art. 591, art. 604, art. 818, art. 818^1, art. 819, art. 824 § 1 pkt 2 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 788 § 1, art. 819 § 2, art. 824 § 1 i 2 – Kodeks postępowania cywilnego
- Uchwała SN z 18.04.2000 r., III CZP 5/00; Uchwała SN z 29.10.2004 r., III CZP 63/04; Uchwała SN z 5.03.2009 r., III CZP 4/09
Tematy porad zawartych w poradniku
- zawieszenie egzekucji brak zdolności procesowej
- egzekucja po śmierci dłużnika
- kurator w egzekucji sądowej
- skutki śmierci wierzyciela w egzekucji
- postępowanie egzekucyjne rezygnacja zarządu
Przydatne adresy urzędowe
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://www.komornik.pl/ – Krajowa Rada Komornicza
- https://www.sn.pl/ – Sąd Najwyższy
- https://www.sejm.gov.pl/Sejm10.nsf/page.xsp/kodeks_postepowania_cywilnego – Tekst jednolity Kodeksu postępowania cywilnego