Określenie sądu właściwego miejscowo w sprawach cywilnych wydaje się prostą kwestią – przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) przewidują bowiem, że punktem odniesienia jest miejsce zamieszkania pozwanego. Problem pojawia się jednak w przypadku osób w kryzysie bezdomności, które nie mają stałego adresu zamieszkania, a nierzadko również nie koncentrują swojej aktywności życiowej w jednej miejscowości.
W praktyce sądowej i doktrynie prawniczej wciąż brakuje spójnego i jednoznacznego podejścia do tej sytuacji. Tymczasem brak ustalenia sądu właściwego może prowadzić do realnego wykluczenia osób bezdomnych z możliwości korzystania z ochrony prawnej.
Dlaczego problem właściwości jest istotny?
Bezdomność nie tylko oznacza brak lokalu mieszkalnego – ma także poważne konsekwencje prawne. Wiele procedur administracyjnych i sądowych opiera się na adresie zamieszkania:
- wezwania sądowe i pisma procesowe doręczane są na adres zamieszkania,
- właściwość miejscowa sądów i urzędów opiera się na miejscu zamieszkania,
- brak adresu uniemożliwia m.in. założenie sprawy cywilnej lub obronę w procesie.
Brak jasnych reguł prowadzi więc do sytuacji, w której osoby bezdomne stają się faktycznie wyłączone z obrotu prawnego, co stanowi element szerszego zjawiska wykluczenia społecznego.
Jak przepisy definiują miejsce zamieszkania?
Podstawą jest art. 25 Kodeksu cywilnego (k.c.):
📖 „Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.” – art. 25 k.c.
Z definicji wynika, że:
- miejsce zamieszkania nie jest równoznaczne z adresem lokalu,
- decyduje miejscowość, a nie numer mieszkania,
- kluczowe są dwa elementy: faktyczne przebywanie i zamiar stałego pobytu.
Dlatego osoba w kryzysie bezdomności może mieć miejsce zamieszkania w rozumieniu prawa cywilnego, jeśli na stałe przebywa w jednej miejscowości – nawet w schronisku, noclegowni czy w przestrzeni publicznej.
Przykład 1
Pan Adam od kilku lat mieszka w schronisku w Rzeszowie. Nie posiada własnego lokalu, ale cała jego aktywność – kontakty z urzędami, korzystanie z pomocy społecznej, leczenie – skupia się w tym mieście. W takim przypadku jego miejscem zamieszkania jest Rzeszów, a właściwym sądem będzie sąd rejonowy dla tej miejscowości.
Co w sytuacji osób przemieszczających się?
Trudniejsza jest sytuacja osób, które nie są związane na stałe z jedną miejscowością i przemieszczają się między różnymi miastami. Wtedy miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 25 k.c. nie jest możliwe do ustalenia.
Tutaj zastosowanie znajduje art. 28 k.p.c.:
📖 „Jeżeli pozwany nie ma w Polsce miejsca zamieszkania, ogólnie właściwym jest sąd miejsca jego pobytu, a jeżeli miejsca pobytu w Polsce nie da się ustalić – sąd miejsca ostatniego zamieszkania w Polsce.” – art. 28 k.p.c.
Choć przepis ten tradycyjnie stosowano wobec osób mieszkających za granicą, jego literalne brzmienie obejmuje także osoby w Polsce, które nie mają miejsca zamieszkania – czyli np. osoby bezdomne migrujące między miejscowościami.
Przykład 2
Pani Barbara od kilku miesięcy przemieszcza się między Krakowem, Katowicami i Wrocławiem. Nie przebywa w żadnym mieście dłużej niż kilka dni, nie jest też związana z żadnym miejscem na stałe. W takim przypadku sąd ustali właściwość miejscową zgodnie z art. 28 k.p.c., czyli według miejsca jej aktualnego pobytu – np. jeżeli w chwili wytoczenia powództwa przebywa we Wrocławiu, sprawa może być rozpoznana przez tamtejszy sąd.
Podsumowanie
✔ Osoba w kryzysie bezdomności może posiadać miejsce zamieszkania, jeśli stale przebywa w jednej miejscowości – nawet bez lokalu.
✔ Jeśli dana osoba nie jest związana na stałe z żadnym miastem, zastosowanie znajduje art. 28 k.p.c., a właściwy jest sąd miejsca jej bieżącego pobytu.
✔ Brak jasnej regulacji problemu w doktrynie i orzecznictwie utrudnia jednolite stosowanie prawa, ale wykładnia literalna i systemowa pozwala zapewnić osobom bezdomnym dostęp do sądu.
✔ Dzięki temu możliwe jest przeciwdziałanie prawnej formie wykluczenia społecznego.
Podstawa prawna
- art. 25 – Kodeks cywilny
- art. 27–30, art. 28 – Kodeks postępowania cywilnego
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość sądu a bezdomność
- miejsce zamieszkania w prawie cywilnym
- art. 28 k.p.c. osoby bezdomne
Przydatne linki urzędowe
- https://isap.sejm.gov.pl/ (Internetowy System Aktów Prawnych)
- https://bip.ms.gov.pl/ (Ministerstwo Sprawiedliwości)
- https://www.gov.pl/web/rodzina (Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej)