Miejsce wykonania umowy (forum contractus vel solutionis) to jedna z najczęściej stosowanych podstaw tzw. właściwości przemiennej w postępowaniu cywilnym. W praktyce oznacza to, że powód – zamiast pozywać kontrahenta w sądzie ogólnym pozwanego (np. według miejsca jego zamieszkania czy siedziby) – może zdecydować się na sąd właściwy dla miejsca, gdzie umowa miała zostać wykonana.
Dlaczego to takie ważne? Ponieważ większość spraw cywilnych i gospodarczych to spory umowne. Dlatego też sposób rozumienia „miejsca wykonania umowy” wpływa na tysiące postępowań rocznie – zarówno między przedsiębiorcami, jak i w relacjach z konsumentami.
Historyczne ujęcie miejsca wykonania umowy
Dawny art. 34 k.p.c.
Do czasu nowelizacji z 2019 r. przepis art. 34 k.p.c. miał prostą konstrukcję. Pozwalał na wytoczenie powództwa o:
- zawarcie umowy,
- ustalenie jej treści,
- zmianę, rozwiązanie lub unieważnienie umowy,
- ustalenie jej istnienia,
- jej wykonanie,
- a także o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania
– przed sąd miejsca wykonania umowy.
Brzmiało to klarownie, ale w praktyce rodziło ogromne problemy interpretacyjne.
Spór o rozumienie „miejsca wykonania umowy”
Pojęcie „miejsca wykonania umowy” od dawna budziło kontrowersje. Już na gruncie art. 30 d.k.p.c. (przedwojennego kodeksu postępowania cywilnego) istniały dwa podejścia:
- Wąskie – miejsce wykonania umowy musi wynikać bezpośrednio z jej treści. Tak uważał np. M. Allerhand.
- Szerokie – wystarczy, że można je ustalić na podstawie umowy i przepisów ustawy. To stanowisko prezentował m.in. J.J. Litauer.
W 1937 r. ukazał się znany dwugłos Allerhanda i Litauera, który stał się symbolem tego sporu.
Rozwiązanie przyjęte w k.p.c. z 1964 r.
Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. częściowo rozstrzygnął problem. Wprowadził zasadę, że w razie wątpliwości miejsce wykonania umowy musi być stwierdzone dokumentem.
Na gruncie tego przepisu przyjęto dwa istotne założenia:
- Założenie 1: „Miejsce wykonania umowy” to nie miejsce wykonania całości kontraktu, lecz poszczególnych zobowiązań z niego wynikających.
➡ W praktyce oznaczało to, że z jednej umowy mogła wynikać właściwość przemienna różnych sądów – w zależności od tego, jakie roszczenie było dochodzone. - Założenie 2: Pojęcie miejsca wykonania umowy należy utożsamiać z pojęciem miejsca spełnienia świadczenia z art. 454 k.c., chyba że strony umówiły się inaczej.
Ważnym rozwinięciem była uchwała Sądu Najwyższego z 2002 r., w której SN uznał, że w przypadku cesji wierzytelności o właściwości sądu decyduje siedziba nabywcy wierzytelności w chwili spełnienia świadczenia.
Konsekwencje dotychczasowej interpretacji
Takie szerokie rozumienie art. 34 k.p.c. sprawiło, że właściwość według miejsca wykonania umowy stała się niemal zasadą w postępowaniu cywilnym.
- Większość spraw z umów była rozpoznawana w sądach właściwych ze względu na miejsce spełnienia świadczenia.
- Problemy w sprawach konsumenckich – przedsiębiorcy mogli pozywać konsumentów przed sąd swojej właściwości (np. blisko własnej siedziby), co w praktyce utrudniało konsumentom obronę swoich praw. Było to sprzeczne z zasadą ochrony słabszej strony stosunku.
- Brak narzędzi do przeciwdziałania – o ile sądy mogły zwalczać niekorzystne umowy prorogacyjne (przewidujące wybór sądu niekorzystnego dla konsumenta) w oparciu o prawo unijne, o tyle w przypadku art. 34 k.p.c. nie było podstaw, aby podważać jego zastosowanie. Była to bowiem właściwość ustawowa.
Nowelizacja k.p.c. z 2019 r. – nowe ujęcie przepisu
Dopiero nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego z 2019 r. dostrzegła ten problem i wprowadziła zasadniczą zmianę.
W art. 34 § 2 k.p.c. przesądzono, że:
👉 „Za miejsce wykonania umowy uważa się miejsce spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umów danego rodzaju”.
Przepis dodatkowo wskazuje dwa typowe przykłady:
- w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce, do którego rzeczy miały zostać dostarczone,
- w przypadku świadczenia usług – miejsce, w którym usługi miały być świadczone.
Skutki nowelizacji art. 34 k.p.c.
Nowelizacja z 2019 roku wprowadziła dwa kluczowe skutki dla praktyki sądowej:
- Odejście od dotychczasowej zasady
Przestało obowiązywać rozróżnienie, że podstawą właściwości jest miejsce spełnienia tego świadczenia, które jest dochodzone w danym postępowaniu. Obecnie sąd właściwy ustala się jednolicie – w oparciu o świadczenie charakterystyczne dla danej umowy, a nie w zależności od roszczenia. - Wprowadzenie pojęcia świadczenia charakterystycznego
To absolutna nowość w polskim procesie cywilnym. Rozwiązanie to jest wzorowane na regulacjach europejskich, m.in. art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela I bis oraz art. 5 pkt 1 Konwencji z Lugano. Dzięki temu przepisy o jurysdykcji (w relacjach transgranicznych) i o właściwości sądu krajowego zostały ujednolicone.
Czym jest świadczenie charakterystyczne?
Świadczenie charakterystyczne to takie, które odróżnia dany typ umowy od innych.
Nie należy go mylić z essentialia negotii (czyli elementami koniecznymi umowy). Na przykład zapłata ceny czy wynagrodzenia występuje w niemal każdej umowie odpłatnej, więc nie może być uznana za charakterystyczną.
🔹 Typowe przykłady świadczeń charakterystycznych:
- w umowie sprzedaży – wydanie rzeczy przez sprzedawcę,
- w umowie o dzieło – wykonanie dzieła,
- w umowie zlecenia – wykonanie czynności,
- w umowie najmu – oddanie rzeczy do używania,
- w umowie franchisingu – udzielenie licencji i know-how.
Spór o świadczenia pieniężne
Projekt nowelizacji z 2019 r. wskazywał, że żadne świadczenie pieniężne nie jest świadczeniem charakterystycznym. To stanowisko zostało uznane za zbyt daleko idące.
Dlaczego?
Bo istnieją umowy, w których obie strony świadczą pieniądze. Najczęstsze przykłady to:
- umowa pożyczki,
- umowa kredytu,
- umowa dotacji (świadczeniem charakterystycznym jest udzielenie dotacji, ale już nie jej zwrot).
W takich przypadkach świadczenie pieniężne może być uznane za charakterystyczne. Dlatego należy przyjąć, że co do zasady świadczeniem charakterystycznym jest świadczenie niepieniężne, ale w pewnych umowach finansowych możliwe są wyjątki.
Powiązania z prawem unijnym
Wprowadzenie pojęcia świadczenia charakterystycznego nie jest przypadkowe – to świadome nawiązanie do regulacji europejskich:
- art. 7 pkt 1 rozporządzenia Bruksela I bis (1215/2012) – określa jurysdykcję w sprawach umownych według miejsca spełnienia świadczenia charakterystycznego,
- art. 5 pkt 1 Konwencji z Lugano (2007 r.) – podobna regulacja dla państw spoza UE,
- art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym I (593/2008) – definiuje prawo właściwe dla umów, także odwołując się do świadczenia charakterystycznego.
Dzięki temu obecny art. 34 k.p.c. jest spójny z unijnymi zasadami ustalania jurysdykcji.
Praktyczne przykłady działania nowych przepisów
Przykład 1 – sprzedaż rzeczy ruchomych
Firma „EuroTech” z Wrocławia sprzedała maszyny spółce „Metal-Projekt” z Radomia. Towar miał być dostarczony do hali w Radomiu. Kupujący nie zapłacił całości ceny.
➡ Powództwo można wytoczyć w sądzie właściwym dla Radomia, bo tam znajdowało się miejsce spełnienia świadczenia charakterystycznego (dostawa towaru).
Przykład 2 – świadczenie usług
Biuro księgowe z Lublina świadczyło usługi dla spółki z Gdańska. Umowa przewidywała, że dokumentacja będzie obsługiwana w biurze w Lublinie. Spółka nie zapłaciła wynagrodzenia.
➡ Powództwo należy wnieść w sądzie w Lublinie, bo tam była wykonywana usługa.
Przykład 3 – umowa pożyczki
Pan Jan z Rzeszowa pożyczył pieniądze pani Katarzynie z Kielc. Pożyczka została przekazana przelewem na konto pożyczkobiorcy w Kielcach.
➡ Świadczenie charakterystyczne – udzielenie środków pieniężnych – spełniono w Kielcach, więc tam właściwy będzie sąd.
Przykład 4 – umowa dotacji
Fundacja z Warszawy przyznała dotację przedsiębiorcy z Białegostoku na projekt badawczy. Spór powstał co do rozliczenia dotacji.
➡ Świadczeniem charakterystycznym było przyznanie dotacji, więc sądem właściwym będzie ten z Białegostoku.
Podsumowanie – co daje nowa regulacja?
✔ Ujednolicenie praktyki – zamiast wielu możliwych sądów właściwych, teraz kluczowe jest jedno świadczenie charakterystyczne.
✔ Ochrona konsumentów – przedsiębiorcy nie mogą już kierować spraw do sądów odległych od miejsca zamieszkania konsumenta.
✔ Zbieżność z prawem UE – regulacje polskie są spójne z rozporządzeniami europejskimi.
✔ Większa przewidywalność – łatwiej ustalić, który sąd będzie właściwy.
⚠️ Nadal jednak mogą występować spory w sprawach, gdzie obie strony spełniają świadczenia pieniężne (np. kredyty, pożyczki). Tu decydująca będzie interpretacja sądu.
Podsumowanie dla praktyki przedsiębiorców i konsumentów
Nowelizacja art. 34 k.p.c. z 2019 r. znacząco zmieniła podejście do właściwości sądu według miejsca wykonania umowy.
Najważniejsze wnioski:
- Dla przedsiębiorców
✔ Muszą liczyć się z tym, że nie zawsze będą mogli pozywać kontrahentów w „wygodnym” dla siebie sądzie.
✔ W przypadku sprzedaży i usług sądem właściwym będzie sąd miejsca dostarczenia rzeczy lub świadczenia usług, niezależnie od tego, gdzie firma ma siedzibę.
✔ W umowach finansowych (pożyczka, kredyt, dotacja) należy dokładnie analizować, które świadczenie jest charakterystyczne. - Dla konsumentów
✔ Nowelizacja daje większą ochronę przed koniecznością bronienia swoich praw w odległych sądach.
✔ W praktyce oznacza to, że najczęściej będą pozywani w sądzie blisko miejsca zamieszkania, gdzie umowa miała być faktycznie wykonana (np. dostarczony towar czy świadczona usługa).
✔ To rozwiązanie spójne z unijnymi standardami ochrony konsumentów. - Dla prawników i sądów
✔ Regulacja wymaga każdorazowej analizy, jakie świadczenie w danej umowie ma charakter charakterystyczny.
✔ Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku umów, w których obie strony świadczą pieniądze.
Podstawa prawna
- art. 34 § 1–2 – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 454 – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
- art. 7 pkt 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. – Bruksela I bis
- art. 5 pkt 1 Konwencji o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, podpisanej w Lugano dnia 30 października 2007 r.
- art. 4 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 593/2008 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 czerwca 2008 r. – Rzym I
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość miejscowa sądu umowa
- miejsce wykonania umowy kpc 2025
- świadczenie charakterystyczne przykład
- sąd właściwy przy sprzedaży i usługach
Przydatne linki urzędowe
- Kodeks postępowania cywilnego (tekst jednolity):
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640290293/U/D19640293Lj.pdf - Kodeks cywilny (tekst jednolity):
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640160093/U/D19640093Lj.pdf - Rozporządzenie Bruksela I bis (1215/2012):
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:32012R1215 - Rozporządzenie Rzym I (593/2008):
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:32008R0593 - Konwencja z Lugano (2007):
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:22007A1221(03)
Kategoria i podkategoria
- Kategoria: Prawo cywilne
- Podkategoria: Właściwość sądu i postępowanie