Sprawy cywilne dzielą się na dotyczące praw majątkowych i niemajątkowych. To rozróżnienie ma kluczowe znaczenie dla określenia, który sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy – rejonowy czy okręgowy. Zrozumienie różnic między tymi kategoriami oraz powiązanych roszczeń jest szczególnie ważne zarówno dla osób fizycznych, jak i przedsiębiorców, ponieważ wpływa na sposób prowadzenia procesu i koszty postępowania.
Czym są sprawy o prawa majątkowe i niemajątkowe?
W Kodeksie postępowania cywilnego (k.p.c.) ustawodawca posługuje się pojęciem „sprawy o prawa majątkowe”, a nie – jak w dawnym kodeksie – „spraw majątkowych”. To rozróżnienie wywołało spory doktrynalne i orzecznicze.
- Sprawy o prawa majątkowe – dotyczą praw podmiotowych, które można wyrazić w wartości pieniężnej (np. prawo własności nieruchomości, roszczenia o zapłatę, prawo do spadku).
- Sprawy o prawa niemajątkowe – dotyczą dóbr osobistych i wartości, które nie mają bezpośredniego charakteru ekonomicznego (np. ochrona dobrego imienia, sprawy rodzinne o charakterze osobistym).
➡️ Kluczowa różnica: w sprawach majątkowych punktem odniesienia jest interes ekonomiczny, a w sprawach niemajątkowych – ochrona wartości osobistych, które mogą, ale nie muszą rodzić skutki finansowe.
Dlaczego to rozróżnienie jest istotne?
Od kwalifikacji sprawy zależy:
- właściwość sądu – czy sprawę rozpoznaje sąd rejonowy, czy okręgowy,
- wysokość opłat sądowych,
- możliwość wniesienia skargi kasacyjnej,
- sposób kumulowania roszczeń (łączenia ich w jednym postępowaniu).
Na przykład:
- Sprawy o prawa majątkowe o wartości przedmiotu sporu do 100 000 zł zasadniczo trafiają do sądu rejonowego.
- Sprawy o prawa niemajątkowe (np. o ochronę dóbr osobistych) – do sądu okręgowego, nawet jeśli dochodzone są także roszczenia finansowe związane z tym naruszeniem.
Roszczenia majątkowe wynikające z ochrony dóbr niemajątkowych
Szczególnym problemem jest sytuacja, gdy powód domaga się zadośćuczynienia pieniężnego lub innego świadczenia finansowego za naruszenie prawa niemajątkowego (np. naruszenie dobrego imienia, prywatności, wolności twórczej).
Tu pojawia się pytanie:
Czy jeśli powód żąda jedynie zapłaty określonej kwoty, sprawa pozostaje sprawą o prawo niemajątkowe?
- Stanowisko wcześniejsze (lata 80.) – uznawano, że skoro celem roszczenia jest ochrona prawa niemajątkowego, to bez względu na formę żądania (także finansową) sprawę powinien rozpoznawać sąd okręgowy.
- Stanowisko współczesne – przyjmuje się, że jeśli powód dochodzi wyłącznie świadczenia pieniężnego, sprawa ma charakter majątkowy i podlega ogólnym zasadom określania właściwości według wartości przedmiotu sporu (art. 17 pkt 4 k.p.c.).
Praktyczne przykłady
Przykład 1: Zadośćuczynienie i przeprosiny
Pani Katarzyna, dziennikarka, wystąpiła przeciwko wydawcy lokalnej gazety, który opublikował nieprawdziwe informacje naruszające jej dobre imię. W pozwie domaga się:
- opublikowania przeprosin (roszczenie niemajątkowe),
- zapłaty 40 000 zł tytułem zadośćuczynienia (roszczenie majątkowe).
👉 Sprawa trafi do sądu okręgowego, ponieważ jednym z roszczeń jest ochrona dobra niemajątkowego.
Przykład 2: Samo zadośćuczynienie
Pan Tomasz pozwał byłego pracodawcę o 20 000 zł zadośćuczynienia za naruszenie prawa do prywatności. Nie wnosi o przeprosiny ani inne działania niemajątkowe.
👉 Sprawa trafi do sądu rejonowego, bo powód dochodzi wyłącznie świadczenia pieniężnego, a wartość przedmiotu sporu nie przekracza 100 000 zł.
Jak sądy rozstrzygają wątpliwości?
Orzecznictwo Sądu Najwyższego w tej materii nie zawsze było jednolite. Ostatecznie przeważa pogląd, że:
- jeśli powód dochodzi ochrony dobra niemajątkowego (np. przeprosin) – sprawa zawsze należy do sądu okręgowego,
- jeśli powód żąda wyłącznie pieniędzy – decyduje wartość przedmiotu sporu i właściwy może być sąd rejonowy.
To rozwiązanie upraszcza system i eliminuje sytuacje, w których ten sam rodzaj roszczenia pieniężnego mógłby być rozpoznawany w różnych instancjach.
Podsumowanie – najważniejsze wnioski
📌 Sprawy o prawa niemajątkowe (np. ochrona dóbr osobistych) co do zasady rozpoznaje sąd okręgowy.
📌 Jeśli obok roszczenia niemajątkowego powód dochodzi także majątkowego (np. przeprosiny + zadośćuczynienie) – całość trafia do sądu okręgowego.
📌 Gdy powód żąda tylko świadczenia pieniężnego – sprawa ma charakter majątkowy i trafia do sądu rejonowego lub okręgowego w zależności od wartości przedmiotu sporu.
📌 Rozróżnienie to ma praktyczne znaczenie dla przedsiębiorców, mediów i osób publicznych, które często stają przed koniecznością dochodzenia ochrony dóbr osobistych.
Podstawa prawna
- art. 16, art. 17 pkt 1 i pkt 4, art. 19, art. 191 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 24, art. 445–448 – Kodeks cywilny
- art. 13 – Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
Tematy porad zawartych w poradniku
- sprawy o prawa niemajątkowe kpc
- roszczenia majątkowe a dobra osobiste
- właściwość sądu okręgowego i rejonowego
- zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych
Przydatne linki do stron urzędowych:
- https://isap.sejm.gov.pl/ – Internetowy System Aktów Prawnych
- https://www.sn.pl/ – Sąd Najwyższy
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://bip.ms.gov.pl/pl/rejestry-i-ewidencje/rejestr-sadow – wykaz sądów