Wybór właściwego sądu to jedna z pierwszych i kluczowych decyzji w każdym postępowaniu cywilnym. Jeśli pozew trafi do sądu niewłaściwego, może to nie tylko opóźnić sprawę, ale również spowodować jej przekazanie do innego sądu. W praktyce oznacza to dłuższe oczekiwanie na rozpoznanie sprawy, a czasami także dodatkowe koszty. Dlatego tak ważne jest, aby wiedzieć:
- kiedy sąd sam z urzędu bada swoją właściwość,
- kiedy i jak pozwany może skutecznie podnieść zarzut niewłaściwości,
- jakie konsekwencje ma tzw. wdanie się w spór co do istoty sprawy.
Dzięki temu poradnikowi dowiesz się, w jakich sytuacjach można jeszcze zakwestionować wybór sądu oraz jak nie przegapić momentu na skuteczne podniesienie zarzutu.
Kiedy sąd sam bada swoją właściwość?
Na etapie wstępnej kontroli pozwu sąd ma obowiązek sprawdzić, czy sprawa została wniesiona do sądu właściwego. Może to być właściwość rzeczowa (czy dana sprawa należy do sądu rejonowego czy okręgowego) albo właściwość miejscowa (czy sprawa powinna toczyć się np. w Warszawie, czy w Krakowie).
Jednak to uprawnienie sądu nie trwa wiecznie. Zgodnie z przepisami, momentem końcowym, w którym sąd może jeszcze z urzędu podnieść swoją niewłaściwość, jest doręczenie odpisu pozwu pozwanemu.
Co oznacza doręczenie pozwu?
Doręczenie musi być prawidłowe – czyli zgodne z Kodeksem postępowania cywilnego. Może to być:
- doręczenie bezpośrednio pozwanemu,
- doręczenie dorosłemu domownikowi,
- doręczenie pełnomocnikowi procesowemu,
- doręczenie osobie upoważnionej do odbioru korespondencji.
Po takim doręczeniu sąd nie może już z urzędu przekazać sprawy innemu sądowi z powodu niewłaściwości miejscowej, o ile nie jest to niewłaściwość bezwzględna (np. sprawa o nieruchomość, która zawsze musi toczyć się w sądzie miejsca położenia nieruchomości).
Przykład 1
Firma budowlana „Domex” z Poznania wytoczyła powództwo o zapłatę przeciwko kontrahentowi z Gdyni. Pozew został złożony do Sądu Rejonowego w Poznaniu. Sąd powinien zbadać, czy jest właściwy – bo zasadą jest, że sprawy rozpoznaje sąd miejsca zamieszkania/siedziby pozwanego. Jeżeli sąd nie zauważy błędu i doręczy odpis pozwu kontrahentowi z Gdyni, od tej chwili nie może już samodzielnie przenieść sprawy do Gdyni. Możliwość podniesienia zarzutu przechodzi na pozwanego.
Zdarzenia równoznaczne z doręczeniem pozwu
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje sytuacje, w których doręczenie uważa się za dokonane, nawet jeśli pozwany fizycznie nie odebrał przesyłki. Chodzi m.in. o:
- tzw. fikcję doręczenia – np. upływ terminu awizacji przesyłki sądowej (art. 139¹ § 1¹ k.p.c.),
- doręczenie pozwu kuratorowi ustanowionemu dla osoby nieznanej z miejsca pobytu (art. 144 k.p.c.),
- upływ terminu, o którym mowa w art. 3a ust. 3 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
Od tego momentu – podobnie jak przy klasycznym doręczeniu – sąd traci możliwość badania swojej właściwości z urzędu.
Przykład 2
Pan Marek złożył pozew o zapłatę przeciwko swojej byłej wspólniczce, podając jej adres w Warszawie. Przesyłka z sądu nie została odebrana, a po dwóch awizach wróciła. Zgodnie z art. 139¹ k.p.c., doręczenie uważa się za dokonane. Od tego dnia sąd nie może już przekazać sprawy innemu sądowi, nawet jeśli okaże się, że adres był błędny.
Sporne doręczenie – co jeśli adres pozwanego jest niepewny?
Czasami zdarza się, że pozwany nie odbiera przesyłek, a powód wskazuje adres, co do którego są wątpliwości, czy faktycznie jest miejscem zamieszkania lub siedziby pozwanego.
W takich sytuacjach przepisy przewidują możliwość doręczenia przez komornika (art. 139¹ § 3 k.p.c.). Ale co, jeśli powód udowodni prawidłowość adresu dopiero po doręczeniu komorniczym?
🔹 W takim wypadku ustawodawca zakłada, że już pierwsza przesyłka jest skutecznie doręczona – a kolejne czynności nie otwierają ponownie terminów, które biegną od doręczenia.
🔹 Dlatego przyjmuje się, że momentem końcowym, w którym sąd może jeszcze zbadać z urzędu swoją właściwość, jest chwila, gdy powód wykaże, że pozwany rzeczywiście mieszka pod wskazanym w pozwie adresem.
Dzięki temu unika się absurdalnej sytuacji, w której sąd najpierw przekazuje sprawę innemu sądowi, a potem okazuje się, że zrobił to niesłusznie – bo adres podany przez powoda był jednak poprawny.
Zarzut niewłaściwości zgłoszony przez pozwanego
Po doręczeniu pozwu sprawa wygląda inaczej. Od tej chwili kontrola właściwości sądu może nastąpić już tylko na zarzut pozwanego (art. 200 § 1² k.p.c.).
Jak powinien wyglądać zarzut?
- Zarzut niewłaściwości musi być należycie uzasadniony.
- Sąd nie bada sprawy „od nowa” – odnosi się wyłącznie do tego, co wynika z zarzutu.
- Jeśli zarzut nie ma uzasadnienia albo jest gołosłowny – podlega oddaleniu „a limine”, czyli od razu, bez dalszej analizy.
To oznacza, że pozwany nie może „dla zasady” napisać: „wnoszę o przekazanie sprawy innemu sądowi”. Musi wskazać konkretne powody – np. że sprawa dotyczy nieruchomości w innym okręgu albo że siedziba pozwanego znajduje się w innym mieście.
Jakie są granice związania zarzutem?
Sąd, rozpatrując zarzut, jest nim związany co do istoty – czyli sprawdza, czy rzeczywiście zachodzą przesłanki niewłaściwości, na które wskazuje pozwany.
Ale nie oznacza to związania wnioskiem pozwanego co do tego, do którego sądu sprawa ma trafić.
- Jeśli pozwany twierdzi, że sprawa powinna być rozpoznana przez sąd właściwości ogólnej, ale myli się co do jego nazwy, sąd może i tak przekazać sprawę do właściwego sądu ogólnego.
- Natomiast sąd nie może przekazać sprawy do sądu wskazanego w umowie (klauzuli prorogacyjnej), jeżeli taka kwestia w ogóle nie była podniesiona w zarzucie.
Przykład 3
Spółka transportowa „Speed-Log” złożyła pozew w Łodzi przeciwko kontrahentowi z Wrocławia. Pozwany w odpowiedzi na pozew wniósł zarzut, że sąd w Łodzi jest niewłaściwy i sprawę powinien rozpoznać sąd we Wrocławiu. Okazało się jednak, że zgodnie z umową właściwy był sąd w Katowicach (klauzula prorogacyjna).
➡️ W takiej sytuacji sąd może przekazać sprawę do Wrocławia, jeśli uzna, że zarzut jest zasadny, ale nie może samodzielnie uwzględnić klauzuli prorogacyjnej – bo nie była przedmiotem zarzutu pozwanego.
Wdanie się w spór co do istoty sprawy
Zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego, pozwany może zgłosić zarzut niewłaściwości sądu tylko przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy.
Co oznacza „wdanie się w spór”?
To każde zajęcie stanowiska przez pozwanego, które zmierza do uzyskania przez niego ochrony prawnej – w praktyce:
- zakwestionowanie zasadności roszczenia powoda,
- żądanie oddalenia powództwa,
- podnoszenie zarzutów materialnoprawnych (np. przedawnienia),
- wskazywanie innych przyczyn, dla których powództwo nie powinno być uwzględnione.
Nie ma znaczenia, czy pozwany odnosi się do treści umowy, faktów wskazanych przez powoda, czy podnosi wyłącznie kwestie proceduralne. Jeśli zmierza do podważenia zasadności powództwa – oznacza to wdanie się w spór.
Kolejność zarzutów
W praktyce pojawia się pytanie: czy pozwany musi złożyć osobne pismo z zarzutem niewłaściwości, a dopiero później odpowiedź na pozew?
❌ Nie.
Zarzut można zgłosić w tym samym piśmie, w którym pozwany odnosi się do meritum sprawy. Ważne jest tylko, aby był zgłoszony przed zajęciem stanowiska co do istoty – czyli np. w pierwszych akapitach odpowiedzi na pozew.
Nie ma też znaczenia, w którym miejscu pisma zarzut zostanie zamieszczony – może być na początku, w środku albo na końcu. Liczy się kolejność logiczna: sąd odczyta pismo i oceni, że zarzut został zgłoszony przed wdaniem się w spór.
Kiedy jest za późno na zarzut niewłaściwości?
Jeżeli pozwany najpierw odniesie się do istoty sprawy, a dopiero później podniesie zarzut niewłaściwości – zarzut ten będzie spóźniony. Sąd nie może go wówczas uwzględnić.
Podobnie będzie, jeśli pozwany weźmie udział w rozprawie i zacznie merytorycznie bronić się przed żądaniem powoda – a dopiero po kilku zdaniach doda, że „sąd i tak jest niewłaściwy”. To już za późno.
Przykład 4
Pan Tomasz został pozwany o zapłatę przez swojego byłego pracodawcę. W odpowiedzi na pozew od razu wskazał, że nie zgadza się z żądaniem, bo rzekomy dług nie istnieje. Dopiero na końcu pisma napisał: „Sąd Rejonowy w Warszawie jest niewłaściwy, właściwy jest Sąd w Radomiu”.
➡️ Taki zarzut będzie spóźniony – ponieważ pozwany już wcześniej wdając się w spór odniósł się do istoty sprawy (kwestionując istnienie długu).
Przykład 5
Spółka „Techmax” złożyła pozew w Rzeszowie przeciwko kontrahentowi z Krakowa. Pozwany w pierwszym piśmie procesowym zaczął od zarzutu niewłaściwości sądu, a dopiero później odniósł się do treści pozwu.
➡️ Taki zarzut będzie skuteczny – został bowiem podniesiony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy.
Podsumowanie – co musisz zapamiętać?
✔ Sąd bada swoją właściwość tylko do momentu doręczenia pozwu – później może to zrobić wyłącznie na zarzut pozwanego.
✔ Doręczenie obejmuje również fikcję doręczenia i doręczenie kuratorowi – od tego momentu sąd traci inicjatywę.
✔ Zarzut niewłaściwości musi być należycie uzasadniony – samo stwierdzenie, że sąd jest niewłaściwy, nie wystarczy.
✔ Pozwany jest związany własnym zarzutem – sąd rozpatruje to, co zostało podniesione, a nie inne możliwe podstawy niewłaściwości.
✔ Zarzut należy zgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy – w przeciwnym razie jest spóźniony i sąd go nie uwzględni.
Dzięki znajomości tych zasad można uniknąć poważnych błędów procesowych, które w praktyce mogą kosztować miesiące dodatkowego oczekiwania na rozpoznanie sprawy.
Podstawa prawna
- art. 192, art. 200 § 1², art. 340 § 1, art. 139¹ § 1¹, art. 139¹ § 3, art. 144 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 3a ust. 3 – ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
Tematy porad zawartych w poradniku
- „zarzut niewłaściwości sądu cywilnego 2025”
- „kiedy sąd bada właściwość miejscową”
- „wdanie się w spór co do istoty sprawy”
- „doręczenie pozwu a właściwość sądu”
Przydatne linki urzędowe
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640190093/U/D19640093Lj.pdf – Kodeks postępowania cywilnego
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20051501461/U/D20051461Lj.pdf – ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości