Zawarcie umowy ubezpieczenia wymaga, aby strony posiadały zdolność do czynności prawnych. Brak tej zdolności może prowadzić do nieważności umowy, a w konsekwencji – do unicestwienia całego stosunku prawnego. W praktyce oznacza to, że w razie szkody ubezpieczyciel nie poniesie odpowiedzialności, jeśli umowa była nieważna od początku.
Temat jest istotny, bo dotyczy zarówno przedsiębiorców, jak i osób prywatnych – w tym małoletnich, którzy coraz częściej stają się właścicielami pojazdów czy innych wartościowych dóbr.
Kto może być stroną umowy ubezpieczenia?
Podmiotami stosunku ubezpieczeniowego są przede wszystkim ubezpieczyciel i ubezpieczający (strony umowy), ale mogą występować też inne osoby, np.:
- ubezpieczony – ten, kogo interes jest chroniony,
- uposażony – wskazany w umowie odbiorca świadczenia z ubezpieczenia osobowego,
- poszkodowany – w przypadku ubezpieczeń OC.
Przy analizie ważności umowy kluczowe znaczenie ma zdolność do czynności prawnych ubezpieczającego.
Małoletni a umowa ubezpieczenia
Brak zdolności do czynności prawnych – dzieci do 13 lat
Zgodnie z art. 12 k.c. osoby, które nie ukończyły 13. roku życia, nie mają zdolności do czynności prawnych. Oznacza to, że umowa zawarta przez takie dziecko jest bezwzględnie nieważna.
Przykład 1:
10-letni Michał podpisał umowę ubezpieczenia roweru w imieniu własnym. Taka umowa jest nieważna – nie wywołuje skutków prawnych i nie może być później potwierdzona.
Ograniczona zdolność do czynności prawnych – 13–18 lat
Osoby powyżej 13 lat, ale poniżej 18 lat, mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 15 k.c.). Zasadniczo oznacza to, że umowy wymagają potwierdzenia przez przedstawiciela ustawowego (rodzica lub opiekuna).
Wyjątki przewidują art. 21 i 22 k.c., które mówią o:
- swobodnym rozporządzaniu własnym zarobkiem,
- rozporządzaniu przedmiotami oddanymi do swobodnego użytku.
I tu zaczyna się spór w doktrynie prawa.
Spór w doktrynie – czy małoletni może samodzielnie zawrzeć umowę ubezpieczenia?
Stanowisko 1 – pogląd restrykcyjny
Zwolennicy tego podejścia twierdzą, że art. 21 k.c. dotyczy wyłącznie czynności rozporządzających lub o podwójnym skutku zobowiązująco-rozporządzającym. A umowa ubezpieczenia ma charakter zobowiązujący, więc nie mieści się w tym zakresie.
Skutek: małoletni nie może samodzielnie zawrzeć skutecznej umowy ubezpieczenia – wymaga potwierdzenia przez rodzica/opiekuna.
Stanowisko 2 – pogląd liberalny (dominujący)
Według większości autorów, art. 21 i 22 k.c. należy rozumieć szeroko – obejmują one także czynności zobowiązujące, jeżeli mają związek z zarobkiem lub przedmiotami oddanymi do swobodnego użytku.
Skutek: małoletni, który np. kupił samochód za własny zarobek, może samodzielnie zawrzeć umowę ubezpieczenia OC lub AC.
Przykład 2 – różne interpretacje
16-letnia Anna pracuje w wakacje i kupuje skuter za zarobione pieniądze. Chce wykupić OC.
- Pogląd restrykcyjny: potrzebna zgoda rodzica – brak zgody = umowa nieważna lub bezskuteczna zawieszona.
- Pogląd liberalny: może to zrobić samodzielnie, jeśli zakup i ubezpieczenie mają związek z jej zarobkiem.
Stanowisko Sądu Najwyższego
W orzeczeniu dotyczącym odpowiedzialności małoletnich posiadaczy pojazdów bez OC, Sąd Najwyższy przyjął, że umowa ubezpieczenia zawarta przez małoletniego bez zgody rodzica jest dotknięta bezskutecznością zawieszoną, a więc wymaga potwierdzenia przez przedstawiciela ustawowego.
Sąd nie odniósł się jednak do sytuacji z art. 21 i 22 k.c., więc jego stanowisko nie rozstrzyga sporu w doktrynie.
Osoby prawne i inne podmioty jako ubezpieczający
Umowę ubezpieczenia mogą zawierać nie tylko osoby fizyczne, ale też:
- osoby prawne (np. spółki z o.o., stowarzyszenia),
- jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (np. spółki jawne),
- oddziały zagranicznych zakładów ubezpieczeń.
Każdy z tych podmiotów musi działać przez prawidłową reprezentację – czyli osoby uprawnione do składania oświadczeń woli w jego imieniu.
Błędna reprezentacja – skutki
Umowa zawarta przez osobę nieuprawnioną do reprezentowania podmiotu może być:
- ważna po potwierdzeniu przez właściwy organ (art. 39 k.c.),
- nieważna – jeśli nie zostanie potwierdzona w terminie.
Kluczowe wnioski i wskazówki
📌 Małoletni poniżej 13 lat nie mogą skutecznie zawrzeć umowy ubezpieczenia.
📌 Małoletni 13–18 lat mogą to zrobić tylko w ściśle określonych przypadkach (spór w doktrynie dotyczy zakresu tych wyjątków).
📌 Osoby prawne i inne podmioty muszą działać przez prawidłowo umocowanych przedstawicieli.
📌 Wątpliwości co do ważności umowy najlepiej wyeliminować przez wcześniejsze potwierdzenie przez osobę uprawnioną.
Podstawa prawna
- art. 1, art. 12, art. 15, art. 18, art. 21, art. 22, art. 35, art. 38a, art. 39, art. 331, art. 865, art. 866 – Kodeks cywilny
- art. 8, art. 75, art. 276, art. 463 – Kodeks spółek handlowych
- art. 14, art. 17 – ustawa o Krajowym Rejestrze Sądowym
- art. 179 – ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej
- art. 38a, art. 75 – Prawo upadłościowe
- ustawa o zasadach zarządzania mieniem państwowym
Tematy porad zawartych w poradniku
- zdolność do czynności prawnych w ubezpieczeniach
- małoletni a umowa OC
- art. 21 i 22 k.c. w praktyce
- reprezentacja przy zawieraniu umów ubezpieczenia
- ważność i nieważność umowy ubezpieczenia
Przydatne linki do urzędowych źródeł: