Prawo autorskie dopuszcza korzystanie z cudzych utworów bez zgody twórców w określonych sytuacjach. Dla instytucji oświatowych i naukowych oznacza to możliwość legalnego wykorzystania tekstów, fotografii czy wizerunków w celach dydaktycznych lub badawczych – pod warunkiem spełnienia określonych kryteriów. W tym poradniku wyjaśniam, co dokładnie można, czego nie wolno i jak w praktyce korzystać z licencji ustawowych w kontekście nauczania i nauki.
📚 Dozwolony użytek a edukacja – dlaczego to ważne?
Instytucje edukacyjne, nauczyciele, naukowcy i studenci każdego dnia korzystają z cudzych utworów: fragmentów książek, artykułów, ilustracji czy zdjęć. Prawidłowe stosowanie przepisów o dozwolonym użytku pozwala uniknąć naruszenia praw autorskich i daje konkretne uprawnienia, z których warto korzystać – szczególnie w dobie cyfrowej edukacji.
🔍 Eksploracja tekstów i danych – art. 26² ustawy o prawie autorskim
Kto może z tego skorzystać?
Wyłącznie instytucje:
- dziedzictwa kulturowego (biblioteki, muzea, archiwa, instytucje kultury),
- działające w sektorze nauki i szkolnictwa wyższego (uczelnie, PAN, instytuty badawcze, Centrum Łukasiewicz, Polska Akademia Umiejętności).
Na czym polega uprawnienie?
Instytucje te mogą:
- zwielokrotniać (czyli kopiować) utwory w celu eksploracji tekstów i danych,
- przechowywać takie kopie na potrzeby badań i weryfikacji wyników.
Przykład: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski przeprowadza analizę cyfrowych zdjęć satelitarnych regionu Mazur w celu zbadania zmian środowiskowych. Użycie fotografii w takim celu, bez korzyści majątkowej, jest dozwolone.
Warunki:
- Tylko do celów naukowych,
- Bez bezpośredniej lub pośredniej korzyści majątkowej,
- Tylko jeśli twórca nie zastrzegł inaczej.
🏫 Korzystanie z utworów przez instytucje edukacyjne – art. 27 i 28 pr. aut.
Art. 27 – korzystanie na potrzeby nauki i dydaktyki
Instytucje mogą wykorzystywać rozpowszechnione utwory do:
- zilustrowania wykładów, zajęć dydaktycznych,
- prowadzenia badań naukowych.
Można korzystać ze wszystkich pól eksploatacji, zwłaszcza:
- zwielokrotniania (np. kopiowanie zdjęć do prezentacji),
- udostępniania w bezpiecznym środowisku cyfrowym (np. platforma e-learningowa).
✅ Warunki korzystania:
- Bez charakteru zarobkowego,
- W odpowiedzialności instytucji (np. nauczyciela),
- Na jej terenie lub przez bezpieczne środowisko cyfrowe (z logowaniem dla uczniów/studentów).
Art. 28 – użyczanie i digitalizacja zbiorów
Instytucje takie jak biblioteki czy muzea mogą:
- użyczać egzemplarze utworów (np. książek zawierających zdjęcia),
- zwielokrotniać utwory w celu ochrony, zachowania lub uzupełnienia zbiorów,
- udostępniać utwory na terminalach komputerowych dla celów naukowych.
📌 Zakazy i ograniczenia:
- Nie wolno powiększać zbiorów kopiami (np. skanować książki 1:1, by zaspokoić większe zainteresowanie),
- Nie wolno korzystać z tej licencji w odniesieniu do baz danych będących utworami (art. 301 pr. aut.).
Przykład: Publiczna biblioteka w Żorach skanuje zniszczony tom lokalnej kroniki, który posiada tylko ona – w celu zachowania integralności zbiorów. Takie działanie mieści się w ramach art. 28 pr. aut.
📘 Utwory w podręcznikach, antologiach i wypisach – art. 27¹ pr. aut.
Ten przepis dotyczy wszystkich – nie tylko instytucji. Każdy może zamieszczać:
- drobne utwory (np. pojedyncze zdjęcie),
- fragmenty większych utworów (do 25% objętości),
w podręcznikach, antologiach, wypisach.
✅ Warunki:
- Konieczność wypłaty wynagrodzenia twórcy (najczęściej przez wydawcę),
- Brak zastosowania, jeśli zdjęcie pochodzi z bazy danych będącej utworem.
Przykład: Wydawnictwo edukacyjne z Poznania publikuje podręcznik historii z jedną fotografią Powstania Wielkopolskiego pobraną z zasobów publicznych. O ile nie pochodzi ona z bazy danych będącej utworem, można ją zamieścić na mocy licencji ustawowej – z obowiązkiem zapłaty wynagrodzenia fotografowi.
📝 Podsumowanie
✔ Co wolno w ramach dozwolonego użytku edukacyjnego:
- Zwielokrotniać utwory do celów naukowych bez zysku (instytucje badawcze, szkoły, biblioteki),
- Używać utworów do ilustrowania treści dydaktycznych,
- Umieszczać fragmenty utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach,
- Korzystać z terminali i udostępniania zasobów w instytucjach publicznych.
✖ Czego nie wolno:
- Uzyskiwać korzyści majątkowych z takiego korzystania,
- Zwielokrotniać całych utworów (z wyjątkiem drobnych),
- Korzystać z baz danych będących utworem bez zgody uprawnionych.
📄 Podstawa prawna
- art. 26² ust. 1–3 – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 27, art. 28 ust. 1–3 – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 27¹ ust. 1 – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 301 – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 7 ust. 1 pkt 1, 2 i 4–8 – ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce
🔎 Tematy porad zawartych w poradniku
- dozwolony użytek edukacyjny 2025
- korzystanie z cudzych utworów w szkole
- prawo autorskie w działalności naukowej
- fotografie w materiałach dydaktycznych
- legalne wykorzystanie zdjęć w podręczniku