Umowa komisu jest jedną z umów pośrednictwa handlowego, która odgrywa ważną rolę w obrocie gospodarczym. Pozwala przedsiębiorcy (komitentowi) zlecić sprzedaż lub zakup rzeczy ruchomej innemu przedsiębiorcy (komisantowi), który działa w swoim imieniu, ale na rachunek komitenta. Choć umowa ta wydaje się prosta, w praktyce jej właściwe ukształtowanie ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa obu stron.
Istota umowy komisu
Zgodnie z przepisem „art. 765 Kodeksu cywilnego – przez umowę komisu przyjmujący zlecenie (komisant) zobowiązuje się za wynagrodzeniem (prowizję) w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek dającego zlecenie (komitenta), lecz w imieniu własnym.”
Umowa komisu określa więc dwa podstawowe elementy:
- strony umowy – komisant (zawsze przedsiębiorca) oraz komitent (dowolny podmiot prawa, np. inny przedsiębiorca lub osoba fizyczna),
- przedmiot – sprzedaż lub kupno rzeczy ruchomych, dokonywane odpłatnie przez komisanta na rachunek komitenta, ale w imieniu własnym.
Aby umowę można było uznać za komis, muszą być spełnione wszystkie te warunki jednocześnie:
- komisant działa jako profesjonalny przedsiębiorca,
- umowa ma charakter odpłatny,
- przedmiotem są rzeczy ruchome,
- komisant dokonuje sprzedaży lub kupna we własnym imieniu, lecz na rachunek komitenta.
Jeżeli choćby jeden z tych elementów nie zostanie spełniony, umowa nie będzie miała charakteru komisu – może być wówczas traktowana jako zlecenie lub umowa agencyjna, w zależności od jej treści.
Rodzaje komisu
Zależnie od kierunku transakcji, wyróżnia się dwa rodzaje umowy komisu:
- komis sprzedaży – komisant sprzedaje rzecz ruchomą należącą do komitenta,
- komis kupna – komisant nabywa rzecz ruchomą dla komitenta.
Każdy z tych typów ma swoje szczególne skutki prawne, zwłaszcza w zakresie przejścia własności rzeczy.
Przejście własności rzeczy w komisie
Kwestia przejścia własności jest kluczowa, ponieważ komisant działa w imieniu własnym. Oznacza to, że zawiera umowę sprzedaży lub kupna we własnym imieniu, ale skutki ekonomiczne tej czynności dotyczą komitenta.
W przypadku komisu sprzedaży:
- umowa komisu nie powoduje przejścia własności rzeczy ani na komisanta, ani na kupującego,
- własność przechodzi z komitenta na kupującego z chwilą zawarcia umowy sprzedaży (jeśli rzecz jest oznaczona co do tożsamości) lub z chwilą wydania rzeczy (jeśli rzecz jest oznaczona co do gatunku) – zgodnie z art. 155 Kodeksu cywilnego.
Analogicznie w przypadku komisu kupna:
- nabycie rzeczy przez komitenta następuje na podstawie umowy sprzedaży zawartej między komisantem a sprzedawcą,
- własność przechodzi na komitenta z chwilą zawarcia tej umowy (dla rzeczy oznaczonych co do tożsamości) albo z chwilą wydania rzeczy komitentowi (dla rzeczy oznaczonych gatunkowo).
W doktrynie istnieje też stanowisko, że komisant w komisie kupna najpierw nabywa własność, a dopiero potem przenosi ją na komitenta. Taka konstrukcja jednak komplikuje relacje między stronami – prowadziłaby bowiem do sytuacji, w której komisant byłby czasowym właścicielem rzeczy, co nie odpowiada naturze umowy komisu. Z tego względu przyjmuje się, że komisant działa jedynie jako pośrednik zobowiązany do nabycia rzeczy na rachunek komitenta, a nie jej właściciel.
Forma umowy komisu
Przepisy nie wymagają żadnej szczególnej formy zawarcia umowy komisu. Może ona zostać zawarta ustnie, pisemnie, elektronicznie lub nawet w sposób dorozumiany. W praktyce jednak dla celów dowodowych zaleca się sporządzenie jej na piśmie, zwłaszcza gdy dotyczy rzeczy o większej wartości.
Komis własny – gdy komisant kupuje lub sprzedaje dla siebie
Kodeks cywilny nie przewiduje, by komisant mógł sprzedać lub kupić rzecz objętą umową komisu dla siebie. W praktyce jednak uznaje się, że jest to dopuszczalne, o ile umowa wyraźnie przewiduje taką możliwość. Oznacza to, że jeśli komisant chce sam nabyć lub sprzedać rzecz, musi mieć na to pisemną zgodę komitenta w treści umowy komisu.
Komis w obrocie handlowym
Umowę komisu zalicza się do tzw. umów pośrednictwa handlowego. Dzięki niej komitent może dokonać sprzedaży lub zakupu rzeczy ruchomej, nie ujawniając się wobec drugiej strony transakcji – to komisant występuje jako sprzedawca lub kupujący.
Komisant:
- działa we własnym imieniu,
- ale na rachunek komitenta,
- wykonuje wszystkie czynności związane z umową sprzedaży (np. negocjuje warunki, wystawia fakturę, odbiera zapłatę).
Warto podkreślić, że komis dotyczy wyłącznie umów sprzedaży rzeczy ruchomych. Nie obejmuje innych rodzajów umów ani przedmiotów (np. nieruchomości czy usług).
Wynagrodzenie komisanta
Wynagrodzenie komisanta przyjmuje formę prowizji – zazwyczaj ustalanej jako procent od ceny uzyskanej ze sprzedaży lub zakupu.
Strony mogą jednak umówić się inaczej, np. ustalić ryczałtowe wynagrodzenie, pod warunkiem że jest to wyraźnie wskazane w umowie.
Charakter prawny umowy komisu
Umowa komisu ma kilka ważnych cech:
- jest dwustronnie zobowiązująca – każda ze stron ma określone obowiązki,
- jest wzajemna – komisant działa za wynagrodzeniem,
- jest konsensualna – dochodzi do skutku przez samo porozumienie stron,
- ma charakter profesjonalny – komisant musi być przedsiębiorcą,
- ma charakter rezultatu – komisant zobowiązuje się do osiągnięcia efektu (sprzedaży lub kupna rzeczy),
- może być zawarta na czas oznaczony lub nieoznaczony.
Prawa i obowiązki stron
Najważniejsze obowiązki wynikające z umowy komisu to:
Obowiązki komisanta:
- w komisie kupna – wydać komitentowi nabytą rzecz,
- w komisie sprzedaży – przekazać komitentowi uzyskaną cenę,
- ustalić cenę przedmiotu umowy, gdy nie została określona,
- działać z należytą starannością zawodową (art. 355 § 2 k.c.),
- po wykonaniu umowy – wydać komitentowi wszystko, co uzyskał, w tym wierzytelności z umowy sprzedaży (art. 766 k.c.).
Warto podkreślić, że komitent ma pierwszeństwo zaspokojenia swoich roszczeń z majątku komisanta przed jego wierzycielami – zgodnie z art. 1025 § 1 pkt 5 Kodeksu postępowania cywilnego.
Obowiązki komitenta:
- zapłacić prowizję należną komisantowi,
- zwrócić poniesione przez niego uzasadnione wydatki,
- współdziałać przy wykonaniu umowy (np. odebrać zakupioną rzecz lub zapłacić za nią w terminie).
📘 Przykład praktyczny:
Firma „Auto-Trend” zleciła przedsiębiorcy Janowi Lisowi sprzedaż samochodu osobowego w komisie. Umowa nie określała konkretnej ceny sprzedaży, a jedynie wskazywała, że komisant powinien sprzedać pojazd „po cenie możliwej do uzyskania”. Jan Lis sprzedał auto za 80 000 zł, podczas gdy rynkowa wartość wynosiła 75 000 zł. Osiągnięta nadwyżka 5 000 zł stanowi zysk, który zgodnie z przepisami należy się komitentowi, a nie komisantowi, chyba że umowa stanowi inaczej.
Możliwość zawierania umowy przedwstępnej i promesy komisu
W praktyce gospodarczej umowy przedwstępne komisu lub promesy (czyli przyrzeczenia zawarcia takiej umowy w przyszłości) są stosowane niezwykle rzadko.
Nie istnieją żadne przepisy, które zabraniałyby ich zawarcia – zatem są one dopuszczalne na zasadzie swobody umów, wynikającej z art. 353¹ Kodeksu cywilnego.
W praktyce jednak przedsiębiorcy nie korzystają z takich konstrukcji, ponieważ umowa komisu jest umową prostą i elastyczną, a jej zawarcie nie wymaga żadnej szczególnej formy. Przedsiębiorcy zwykle od razu podpisują właściwą umowę komisu, określającą wszystkie niezbędne warunki.
Swoboda kształtowania postanowień umowy komisu
Swoboda stron przy ustalaniu treści umowy komisu jest ograniczona. Wynika to z faktu, że przepisy o komisie (art. 765–773 k.c.) w większości mają charakter bezwzględnie obowiązujący.
Oznacza to, że strony nie mogą dowolnie modyfikować podstawowych elementów (tzw. essentialia negotii) tej umowy, takich jak:
- profesjonalny charakter komisanta (musi być przedsiębiorcą),
- odpłatność umowy,
- przedmiot – rzeczy ruchome,
- działanie komisanta we własnym imieniu, ale na rachunek komitenta,
- odpowiedzialność komisanta za wady rzeczy wobec kupującego,
- skutki zawarcia umowy przez komisanta za inną cenę niż ustalona.
Brak któregokolwiek z tych elementów nie powoduje nieważności umowy jako takiej – ale sprawia, że nie będzie to umowa komisu w rozumieniu Kodeksu cywilnego.
Możliwość rozszerzenia lub modyfikacji przepisów kodeksowych
Strony mają pewną swobodę w rozszerzaniu odpowiedzialności komisanta lub wprowadzaniu dodatkowych klauzul. Przykładem może być tzw. klauzula del credere – oznacza ona, że komisant (za dodatkową prowizję) gwarantuje wykonanie umowy sprzedaży przez kupującego lub sprzedawcę.
Kodeks cywilny nie nakłada na komisanta takiego obowiązku, ale nie zabrania, by strony same go wprowadziły.
Ograniczenie odpowiedzialności komisanta za wady rzeczy
Komisant działa w imieniu własnym, dlatego to on, a nie komitent, ponosi odpowiedzialność wobec kupującego za wady rzeczy sprzedanej.
Zgodnie z art. 770 Kodeksu cywilnego:
„Komisant może wyłączyć odpowiedzialność za ukryte wady rzeczy i za wady prawne, jeżeli przed zawarciem umowy sprzedaży podał to do wiadomości kupującego.”
Z powyższego przepisu wynikają ważne zasady:
- wyłączenie odpowiedzialności musi być wyraźne,
- nie wystarczy ogólna informacja wywieszona w lokalu komisowym,
- wyłączenie nie może dotyczyć wad, o których komisant wiedział lub mógł się z łatwością dowiedzieć,
- komisant nie ma obowiązku przeprowadzania specjalistycznych badań rzeczy, chyba że jest ona szczególnie cenna,
- nie można wyłączyć odpowiedzialności wobec konsumenta – takie postanowienie byłoby bezskuteczne.
Co ważne, nawet jeśli odpowiedzialność komisanta zostanie wyłączona, komitent nie staje się z tego powodu odpowiedzialny – ponieważ komisant działa w imieniu własnym.
Udzielanie kredytu lub zaliczki przez komisanta
Zdarza się, że komisant w ramach umowy komisu udziela kupującemu kredytu lub zaliczki na zakup rzeczy. Zasady te reguluje art. 771 k.c., zgodnie z którym:
„Jeżeli komisant, bez upoważnienia komitenta, udzielił osobie trzeciej kredytu lub zaliczki na zakup rzeczy, działa na własne niebezpieczeństwo.”
W takiej sytuacji komisant:
- musi wykonać umowę komisu tak, jakby nie udzielił kredytu,
- nie może żądać od komitenta zwrotu tej kwoty,
- może dochodzić zwrotu tylko od osoby trzeciej, która otrzymała kredyt lub zaliczkę.
Przepis ma charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że nie można go umownie wyłączyć.
Roszczenia z tytułu niewykonania zobowiązania
W razie niewykonania lub nienależytego wykonania umowy komisu, komitent i komisant mają określone roszczeniawobec siebie.
Roszczenia komitenta wobec komisanta
- Wydanie rzeczy lub ceny
Komitent może żądać wydania mu:- nabytej rzeczy (komis kupna),
- lub ceny uzyskanej ze sprzedaży (komis sprzedaży).
- Rozliczenie korzyści
Jeśli komisant uzyskał korzystniejsze warunki niż te wskazane przez komitenta (np. wyższą cenę sprzedaży), to zgodnie z prawem cała korzyść należy się komitentowi.
Postanowienie umowne wyłączające ten obowiązek byłoby:- niedozwolone w relacjach z konsumentem,
- a w relacjach między przedsiębiorcami – powodowałoby, że umowa nie mogłaby być uznana za komis.
- Zbycie rzeczy poniżej ustalonej ceny
Jeżeli komisant sprzedał rzecz za cenę niższą niż wskazana przez komitenta, musi dopłacić różnicę z własnych środków. - Zakup powyżej ustalonej ceny
Jeśli komisant nabył rzecz drożej, niż zezwalał komitent, ten może:- niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o transakcji złożyć oświadczenie, że nie uznaje czynności za dokonaną na jego rachunek,
- brak takiego oświadczenia oznacza akceptację wyższej ceny.
- Rękojmia i odszkodowanie
Komisant ma obowiązek przenieść na komitenta roszczenia wynikające z rękojmi za wady rzeczy oraz roszczenia odszkodowawcze wobec sprzedawcy lub kupującego.
Rzeczy narażone na zepsucie
Jeżeli rzecz będąca przedmiotem umowy komisu jest narażona na zepsucie, komisant ma obowiązek:
- niezwłocznie zawiadomić komitenta,
- umożliwić mu podjęcie decyzji (np. o odbiorze rzeczy lub jej sprzedaży).
Jeśli jednak kontakt z komitentem nie jest możliwy, a zwłoka mogłaby spowodować szkodę, komisant musi sprzedać rzecz samodzielnie, z zachowaniem należytej staranności (art. 769 § 1 k.c.).
Jeżeli komitent mimo zawiadomienia nie odbierze rzeczy w terminie, komisant może:
- oddać ją na przechowanie na koszt i ryzyko komitenta,
- lub sprzedać ją na jego rachunek, po uprzednim wyznaczeniu dodatkowego terminu.
O sprzedaży komisant musi niezwłocznie zawiadomić komitenta.
Prawo zastawu komisanta
Jeśli komitent nie zapłaci prowizji lub nie zwróci wydatków, komisant ma prawo zabezpieczenia swoich roszczeń w postaci ustawowego zastawu.
Zgodnie z art. 773 k.c.:
„Komisant ma prawo zastawu na rzeczy będącej przedmiotem komisu, dopóki rzecz ta znajduje się u niego lub u osoby działającej w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów.”
Prawo to zabezpiecza roszczenia o:
- prowizję,
- zwrot wydatków i zaliczek,
- inne należności wynikające z umów komisowych.
Zastaw nie obejmuje jednak wydatków zwykłych, związanych z bieżącym wykonaniem umowy (np. reklama, ogłoszenia, przechowanie). Koszty te są uwzględnione w prowizji.
Terminy realizacji umowy komisu
Termin wykonania umowy komisu określają strony.
Najczęściej umowa jest zawierana na czas oznaczony, wskazujący, do kiedy komisant ma sprzedać lub kupić daną rzecz.
Termin zapłaty prowizji
Zgodnie z art. 772 k.c.:
„Prowizja jest należna z chwilą, gdy komitent otrzymał rzecz albo cenę.”
Oznacza to, że roszczenie o zapłatę prowizji powstaje dopiero po wykonaniu umowy – czyli po osiągnięciu rezultatu (sprzedaży lub kupna).
Jeżeli umowa jest wykonywana częściami, komisant może żądać prowizji w miarę wykonywania kolejnych części.
Wyjątkowo, komisant może żądać prowizji nawet wtedy, gdy umowa nie została wykonana z winy komitenta (np. gdy ten nie dostarczył rzeczy do sprzedaży). W takiej sytuacji:
- termin zapłaty prowizji powinien być wskazany w umowie,
- w braku zapisu – komisant może wezwać komitenta do zapłaty i określić termin samodzielnie.
Załączniki do umowy komisu
W praktyce gospodarczej umowa komisu często funkcjonuje z dodatkowymi załącznikami lub ogólnymi warunkami umowy (OWU).
Do najczęściej stosowanych należą:
- formularze komisu – zawierające ogólne zasady współpracy,
- wykaz rzeczy objętych umową (z oznaczeniem cen i numerów identyfikacyjnych),
- opis przedmiotu umowy – zwłaszcza gdy dotyczy towarów złożonych lub o dużej wartości,
- zakres negocjacji cenowych udzielony komisantowi,
- dokumenty handlowe związane z rzeczą, które nie są przeznaczone do ujawnienia osobom trzecim (np. certyfikaty, faktury, karty gwarancyjne).
Załączniki te stanowią integralną część umowy i często przesądzają o jej prawidłowym wykonaniu.
📚 Przykład praktyczny:
Firma TechMarket zleciła komisantowi sprzedaż partii laptopów w ciągu 30 dni. Komisant, chcąc przyspieszyć transakcję, udzielił kupującemu 14-dniowego kredytu kupieckiego, nie mając na to zgody komitenta. Kupujący nie zapłacił, a komitent odmówił pokrycia należności. Zgodnie z art. 771 k.c., komisant nie może domagać się zwrotu udzielonego kredytu od komitenta – ponosi pełne ryzyko finansowe tej decyzji.
Podstawa prawna
- art. 765–773 – Kodeks cywilny
- art. 355 § 2 – Kodeks cywilny
- art. 551 – Kodeks cywilny
- art. 766 – Kodeks cywilny
- art. 769 § 1 – Kodeks cywilny
- art. 770 – Kodeks cywilny
- art. 771 – Kodeks cywilny
- art. 772 – Kodeks cywilny
- art. 773 – Kodeks cywilny
- art. 1025 § 1 pkt 5 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 353¹ – Kodeks cywilny (zasada swobody umów)
Tematy zawarte w poradniku
- umowa komisu w obrocie gospodarczym
- obowiązki komisanta i komitenta
- przejście własności rzeczy w umowie komisu
- prowizja i wynagrodzenie komisanta
- odpowiedzialność komisanta za wady rzeczy
- prawo zastawu komisanta
- swoboda umów i ograniczenia w komisie
- roszczenia z tytułu niewykonania zobowiązania
- terminy realizacji i rozliczenia komisu
- załączniki do umowy komisu w praktyce