Właściwe przeprowadzenie postępowania dowodowego to klucz do sprawiedliwego rozstrzygnięcia spraw podatkowych. Wielu przedsiębiorców i osób fizycznych spotyka się z sytuacją, w której ich wnioski dowodowe nie są uwzględniane przez organy podatkowe, co może mieć poważne skutki dla ostatecznego wyniku sprawy. W praktyce często pojawia się pytanie, jakie są realne możliwości obrony swoich praw w takiej sytuacji oraz jaka jest rola sądów administracyjnych w ocenie zasadności pominięcia wniosków dowodowych. Poniżej wyjaśniam, jak wygląda ten proces, jakie są aktualne stanowiska sądów oraz jak skutecznie realizować swoje uprawnienia dowodowe, w tym z pomocą pełnomocnika.
Zasady oceny wniosków dowodowych według art. 188 Ordynacji podatkowej
Podstawowe zasady dotyczące postępowania dowodowego w sprawach podatkowych określa art. 188 Ordynacji podatkowej. Przepis ten stanowi, że:
„Żądanie strony dotyczące przeprowadzenia dowodu należy uwzględnić, jeżeli przedmiotem dowodu są okoliczności mające znaczenie dla sprawy, chyba że okoliczności te stwierdzone są wystarczająco innym dowodem.”
(art. 188 – ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa)
To oznacza, że co do zasady organ podatkowy powinien przeprowadzić dowód wskazany przez stronę, jeżeli ma on znaczenie dla sprawy. Wyjątkiem są sytuacje, gdy dana okoliczność została już wystarczająco udowodniona innymi środkami dowodowymi. W praktyce jednak organy podatkowe nie zawsze respektują te uprawnienia podatnika, a rozstrzyganie sporów w tym zakresie często przenosi się na grunt sądów administracyjnych.
Dwie linie orzecznicze sądów administracyjnych
W orzecznictwie sądów administracyjnych można wyróżnić dwie zasadnicze linie interpretacyjne dotyczące oceny, czy organ podatkowy ma obowiązek przeprowadzić dowód na wniosek strony:
1. Podejście prostronne – obowiązek przeprowadzenia dowodu jako zasada
Według tej linii sądy podkreślają, że odmowa przeprowadzenia wnioskowanego dowodu powinna mieć charakter wyjątkowy. Jeśli podatnik składa wniosek dowodowy dotyczący okoliczności istotnych dla sprawy, organ podatkowy powinien taki dowód przeprowadzić, chyba że wykazane zostanie, iż okoliczności te są już udowodnione innymi dowodami – ale na korzyść strony.
Przykład:
- Wyrok NSA z 7 lutego 2018 r., II FSK 762/17 – Sąd uznał, że jeżeli strona powołuje się na dowód, który może obalić tezy organu (tzw. przeciwdowód), organ powinien go przeprowadzić, chyba że okoliczność już została udowodniona na korzyść strony innymi dowodami.
- Wyrok WSA w Krakowie z 13 kwietnia 2017 r., I SA/Kr 180/17 – Sąd wskazał, że nie można odmówić przeprowadzenia dowodu tylko dlatego, że organ zgromadził już inne dowody, szczególnie gdy te dowody pochodzą z odrębnego postępowania (np. karnego) i wymagają weryfikacji na gruncie sprawy podatkowej.
Przykład praktyczny:
Przedsiębiorca Jan B. prowadzi firmę transportową w Poznaniu. W toku kontroli podatkowej organ zakwestionował koszty usług podwykonawców i odmówił przesłuchania trzech wskazanych przez Jana świadków. Organ argumentował, że ich zeznania nie są potrzebne, bo posiada faktury i raporty z innych kontroli. Jan B. złożył zażalenie, a sprawa trafiła do sądu administracyjnego. Sąd uchylił decyzję organu, wskazując, że pominięcie wniosków dowodowych było nieuzasadnione, bo organy nie wykazały, że okoliczności istotne dla sprawy zostały już wystarczająco wyjaśnione innymi dowodami.
2. Podejście literalne – ograniczony obowiązek uwzględniania wniosków dowodowych
Druga linia orzecznicza podkreśla, że organ podatkowy nie ma obowiązku przeprowadzać wszystkich dowodów wnioskowanych przez stronę. Obowiązek ten istnieje tylko wtedy, gdy:
- dowód dotyczy okoliczności mającej znaczenie dla sprawy,
- okoliczność ta nie została już udowodniona innymi dowodami.
Organ podatkowy może więc odmówić przeprowadzenia dowodu, jeśli jest oczywiste, że:
- okoliczność została już wykazana innymi środkami dowodowymi,
- dowód jest nieprzydatny do wykazania danej okoliczności,
- nie da się go przeprowadzić z przyczyn obiektywnych (np. brak możliwości przesłuchania świadka, który zmarł).
Przykład:
- Wyrok NSA z 21 listopada 2018 r., I FSK 2062/16 – Sąd uznał, że nie każde żądanie przeprowadzenia dowodu musi być uwzględnione. Możliwa jest odmowa, jeśli dowód dotyczy okoliczności już wyjaśnionych, jest nieprzydatny, lub przeprowadzenie dowodu jest niemożliwe.
Przykład praktyczny:
Małgorzata S. z Lublina prowadzi sklep internetowy. Podczas kontroli podatkowej zgłosiła wniosek o przesłuchanie pięciu pracowników w sprawie rzeczywistego zakresu dostaw. Jeden z wnioskowanych świadków wyjechał za granicę i nie można ustalić jego miejsca pobytu. Organ odmówił przesłuchania tej osoby, argumentując, że jej zeznania nie są niezbędne, bo okoliczności dotyczące wysyłki potwierdzają inne dowody, a ponadto nie ma realnej możliwości kontaktu ze świadkiem. Sąd administracyjny przyznał rację organowi, uznając odmowę za zasadną.
Praktyczne wskazówki dla podatników i pełnomocników
Aby skutecznie realizować swoje prawa w postępowaniu dowodowym:
- Dokładnie uzasadniaj każdy wniosek dowodowy – wskaż, jakie okoliczności mają zostać udowodnione i dlaczego są ważne dla sprawy.
- Reaguj na odmowę – żądaj uzasadnienia decyzji o oddaleniu wniosku dowodowego, powołując się na art. 188 Ordynacji podatkowej.
- Zbieraj i przedstawiaj dowody na każdym etapie postępowania, nie tylko na etapie sądowym – sądy często oceniają, czy podatnik był aktywny i dbał o swoje interesy już w postępowaniu przed organem podatkowym.
- Korzystaj z pomocy pełnomocnika – doświadczony doradca podatkowy lub adwokat pomoże sformułować właściwe wnioski dowodowe i skutecznie bronić praw podatnika zarówno w urzędzie, jak i przed sądem.
⚠️ Ważne: Jeśli organ podatkowy odmawia przeprowadzenia istotnych dowodów, a następnie wydaje decyzję na niekorzyść podatnika, istnieje szansa na skuteczne zaskarżenie decyzji – zarówno w odwołaniu, jak i przed sądem administracyjnym. Pominięcie ważnych dowodów często prowadzi do uchylenia decyzji organu przez sąd.