Ocena zdolności kredytowej to nie tylko formalność – to jeden z najważniejszych etapów poprzedzających zawarcie umowy o kredyt konsumencki. Naruszenie tego obowiązku może mieć poważne konsekwencje prawne dla kredytodawcy. Konsument, który został obciążony kredytem pomimo braku realnej możliwości jego spłaty, nie musi pozostawać bez ochrony. W tym poradniku wyjaśniam, jakie konsekwencje może ponieść kredytodawca, jakie prawa przysługują konsumentowi oraz co zmieniła tzw. ustawa antylichwiarska.
🏦 Charakter obowiązku oceny zdolności kredytowej
Kredytodawca ma obowiązek każdorazowo, bezwarunkowo i przed zawarciem umowy dokonać oceny zdolności kredytowej konsumenta. Obowiązek ten wynika z art. 9 ustawy o kredycie konsumenckim (u.k.k.) i ma charakter mieszany: publicznoprawny i cywilnoprawny. Oznacza to, że jego naruszenie może prowadzić zarówno do sankcji administracyjnych, jak i odpowiedzialności cywilnej względem konsumenta.
Naruszenie może polegać na:
- całkowitym braku oceny,
- udzieleniu kredytu pomimo negatywnej oceny,
- nieprawidłowym przeprowadzeniu oceny,
- przekroczeniu dostępnego limitu kredytowego wynikającego z oceny.
⚠️ Kredytodawca nie może zbyć odpowiedzialności za ten obowiązek – musi samodzielnie przeprowadzić ocenę rzetelnie i na podstawie aktualnych danych.
⚖️ Odpowiedzialność cywilna – delikt przedkontraktowy
Jeśli konsument wpadnie w kłopoty finansowe w wyniku kredytu udzielonego z naruszeniem zasad oceny zdolności kredytowej, może powstać szkoda, która uzasadnia odpowiedzialność odszkodowawczą kredytodawcy.
Mówimy wówczas o tzw. delikcie przedkontraktowym, ponieważ szkoda może powstać jeszcze zanim dojdzie do zawarcia umowy. Choć do podpisania umowy dochodzi, wina kredytodawcy leży w niedopełnieniu obowiązków informacyjno-analitycznych na etapie poprzedzającym zawarcie umowy.
Przykładowe szkody, jakie mogą powstać:
- odsetki ustawowe za opóźnienie (gdy umowa zostanie wypowiedziana),
- koszty windykacji i egzekucji,
- spadek zdolności kredytowej i negatywna historia w BIK,
- uszczerbek na zdrowiu psychicznym i społecznym.
Konsument może domagać się odszkodowania na zasadach ogólnych wynikających z Kodeksu cywilnego (np. art. 415 k.c. w związku z naruszeniem art. 9 u.k.k.).
💣 Sankcje z ustawy antylichwiarskiej (art. 9a u.k.k.)
W 2023 r. weszły w życie przepisy tzw. ustawy antylichwiarskiej, które znacząco zaostrzyły odpowiedzialność instytucji pożyczkowych (a nie banków!) za naruszenie obowiązku oceny zdolności kredytowej.
✖ Kiedy instytucja pożyczkowa narusza art. 9a u.k.k.?
- Udzieliła kredytu konsumenckiego:
- bez dokonania oceny zdolności kredytowej,
- pomimo jej negatywnego wyniku,
- lub z rażącym naruszeniem procedur jej przeprowadzania.
- Konsument miał zaległości w spłacie innego zobowiązania (powyżej 6 miesięcy), a nowy kredyt nie był przeznaczony na ich spłatę.
🔒 Skutki prawne naruszenia art. 9a u.k.k.
W przypadku naruszenia art. 9a u.k.k., kredytodawca nie może:
- Zbyć wierzytelności wynikającej z takiej umowy – każda taka cesja będzie nieważna.
- Dochodzić wierzytelności przed sądem, dopóki:
- wcześniejsze zadłużenie nie zostanie spłacone lub
- nie zostanie prawomocnie uznane za nieistniejące.
📌 Konsument nie ponosi w tym czasie żadnych kosztów, w tym:
- odsetek,
- opłat windykacyjnych,
- kosztów sądowych.
⏳ Nie wstrzymuje to biegu przedawnienia, co może skutkować przekształceniem długu w zobowiązanie naturalne (niewymagalne sądownie).
🧾 Co musi zrobić konsument?
Sąd uwzględnia powyższe sankcje na zarzut konsumenta. Oznacza to, że to konsument musi podnieść zarzut naruszenia art. 9a u.k.k. w trakcie postępowania cywilnego. Niestety, przy niskiej świadomości prawnej konsumentów, wiele z tych ochron nie zadziała automatycznie.
📌 De lege ferenda – ustawodawca powinien zobowiązać sądy do badania tych okoliczności z urzędu, zwłaszcza jeśli konsument nie ma profesjonalnego pełnomocnika.
Niewypłacalność konsumenta a upadłość konsumencka
W przypadku gdy konsument popadnie w niewypłacalność na skutek udzielenia mu kredytu z naruszeniem obowiązku oceny zdolności kredytowej, ten stan faktyczny może stanowić istotną przesłankę do ogłoszenia tzw. upadłości konsumenckiej.
Zgodnie z orzecznictwem sądowym i utrwaloną praktyką, przy ocenie przesłanek umorzenia zobowiązań, sąd bierze pod uwagę nie tylko winę konsumenta, ale również:
- działania kredytodawcy przed zawarciem umowy,
- fakt, czy konsument został realnie oceniony jako zdolny do spłaty kredytu,
- i czy posiadał rzetelne informacje o skutkach nadmiernego zadłużenia.
Jeśli konsument popadł w spiralę zadłużenia w wyniku błędu lub zaniechania kredytodawcy, to większa część odpowiedzialności może zostać przypisana instytucji finansowej, a sąd może skłaniać się ku umorzeniu zobowiązań bez ustalania planu spłat.
🇬🇧 Propozycja zmian: wzorowanie się na modelu brytyjskim (Debt Relief Order)
W dyskusji de lege ferenda coraz częściej pojawia się propozycja wprowadzenia uproszczonej procedury oddłużeniowej, inspirowanej brytyjskim rozwiązaniem Debt Relief Order (DRO).
Czym jest DRO?
To szybka i dostępna dla najuboższych konsumentów procedura oddłużenia, polegająca na całkowitym umorzeniu zobowiązań bez ustalania planu spłat, o ile spełnione są następujące warunki:
- całkowity dług nie przekracza określonego progu (np. 50 000 funtów w UK),
- konsument nie posiada wartościowego majątku,
- dochody są niskie i niepozwalające na jakąkolwiek realną spłatę,
- długi pochodzą głównie od kredytodawców i instytucji masowych.
W polskich realiach proponuje się, aby taką uproszczoną ścieżkę zastosować wobec:
- konsumentów mających wyłącznie zobowiązania wynikające z kredytów konsumenckich lub umów z dużymi przedsiębiorcami,
- przy braku istotnego majątku i niskich dochodach,
- pod warunkiem, że nie doszło do umyślnego działania konsumenta na szkodę wierzycieli.
📌 Takie rozwiązanie może skutecznie przeciwdziałać zjawisku nieświadomego i nadmiernego zadłużania, które często jest skutkiem nierzetelnej oceny zdolności kredytowej przez pożyczkodawcę.
⚠️ Sankcje karne – czy są skuteczne?
Zgodnie z art. 139a u.k.k., za naruszenie obowiązku oceny zdolności kredytowej ustawodawca przewidział karę grzywny. Choć wprowadzenie sankcji administracyjnej miało mieć charakter prewencyjny, eksperci zgodnie wskazują, że:
- sankcja ma charakter iluzoryczny – grzywna nie wpływa realnie na rynek ani nie odstrasza nieuczciwych podmiotów,
- przepisy nie zapewniają skutecznej ochrony konsumentów, a jedynie wzmacniają rolę państwa jako regulatora.
🔧 Dlatego pojawia się propozycja wprowadzenia sankcji kredytu darmowego (czyli anulowania kosztów kredytu) w sytuacji naruszenia obowiązku oceny zdolności kredytowej. Takie rozwiązanie mogłoby:
- zniechęcać instytucje pożyczkowe do nierzetelnych praktyk,
- realnie chronić konsumentów, którzy nie są w stanie ocenić ryzyka finansowego,
- być zgodne z celem unijnych dyrektyw (CCD i MCD), których celem jest m.in. przeciwdziałanie nieodpowiedzialnemu udzielaniu kredytów.
🔚 Podsumowanie: Odpowiedzialność kredytodawcy – co warto zapamiętać?
✔ Obowiązek oceny zdolności kredytowej ma charakter mieszany (publiczno- i cywilnoprawny) i jego naruszenie może skutkować odpowiedzialnością przed sądem.
✔ Konsument, który wpadł w problemy finansowe w wyniku błędnej oceny zdolności, może żądać odszkodowania, a także ogłosić upadłość konsumencką.
✔ Ustawa antylichwiarska przewiduje twarde sankcje wobec instytucji pożyczkowych, w tym zakaz zbywania wierzytelności i brak możliwości dochodzenia roszczeń.
✔ Sankcje karne są nieskuteczne – konieczne są zmiany, m.in. wprowadzenie „kredytu darmowego” jako sankcji za nieprawidłowe działanie kredytodawcy.
✔ Potrzebne są nowe rozwiązania prawne, w tym możliwość szybkiej oddłużeniowej ścieżki na wzór brytyjskiego Debt Relief Order.
📜 Podstawa prawna
- art. 9, 9a, 21a, 36a, 40 ust. 2 – ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim
- art. 5, 415, 443, 357¹, 385¹ § 1, 651 – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
- art. 320 – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 70 – ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe
- art. 139a – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks wykroczeń
📌 Tematy porad zawartych w poradniku
- odpowiedzialność kredytodawcy za brak oceny zdolności
- sankcje z ustawy antylichwiarskiej
- upadłość konsumencka po kredycie
- kredyt konsumencki a delikt przedkontraktowy
- odpowiedzialność cywil