Naruszenie przepisów postępowania jako podstawa apelacji 

Wniesienie apelacji to najważniejszy środek zaskarżenia orzeczenia sądu pierwszej instancji w sprawach cywilnych. Jednym z częstych i poważnych zarzutów stawianych w apelacji są uchybienia procesowe – czyli naruszenia przepisów prawa procesowego przez sąd. W tym poradniku wyjaśnię, kiedy i w jaki sposób takie naruszenia mogą stanowić skuteczną podstawę apelacji, jak udowodnić ich wpływ na wynik sprawy oraz jak unikać błędów formalnych.


Czym jest naruszenie przepisów postępowania (errores in procedendo)? ⚖️

Zgodnie z przyjętą praktyką oraz orzecznictwem, błędy sądu w zakresie stosowania prawa procesowego dzielą się na dwie główne kategorie:

  • Errores in procedendo – błędy proceduralne, czyli naruszenia przepisów procesowych (np. wadliwe przeprowadzenie postępowania dowodowego),
  • Errores in iudicando – błędy w samym orzeczeniu, dotyczące nieprawidłowego zastosowania przepisów materialnych, ale często powiązane również z błędami procesowymi.

⚠️ Nie każde uchybienie procesowe będzie skutecznym zarzutem apelacyjnym. Aby apelacja miała szansę na uwzględnienie, należy wykazać, że uchybienie miało rzeczywisty lub hipotetyczny wpływ na wynik sprawy.


Jakie błędy procesowe mogą być skutecznym zarzutem w apelacji?

Nie istnieje zamknięty katalog błędów procesowych, które mogą stanowić podstawę apelacji. Oto najczęstsze przykłady:

  • Niedopuszczenie istotnych dowodów zgłoszonych przez stronę (naruszenie art. 232 i art. 235² k.p.c.),
  • Naruszenie zasady koncentracji materiału dowodowego (np. art. 205³ § 2 k.p.c.),
  • Wadliwa ocena dowodów (naruszenie art. 233 § 1 k.p.c.),
  • Nierówne traktowanie stron procesu (naruszenie zasady równości broni – art. 5 k.p.c.),
  • Brak uzasadnienia istotnych rozstrzygnięć (naruszenie art. 327¹ § 1 pkt 2 k.p.c.),
  • Przeprowadzenie rozprawy mimo niewłaściwego doręczenia wezwania stronie (art. 139 k.p.c.),
  • Wydanie wyroku bez wysłuchania jednej ze stron (naruszenie prawa do obrony).

Wymóg związku przyczynowego

Każdy zarzut apelacyjny z tytułu błędu procesowego powinien zawierać wskazanie, w jaki sposób uchybienie wpłynęło na rozstrzygnięcie. Związek ten nie musi być pewny – wystarczy, że apelujący uprawdopodobni, iż bez tego uchybienia wyrok mógłby być inny.

📌 Przykład:

Sąd I instancji oddalił wniosek pozwanego o przesłuchanie świadka, mimo że świadek ten miał istotne informacje na temat przebiegu transakcji. W apelacji pozwany wskazał, że brak tego dowodu wpłynął na błędne ustalenie stanu faktycznego.


Nieważność postępowania – zarzut najwyższego kalibru ⚠️

Niektóre uchybienia procesowe są tak poważne, że skutkują nieważnością postępowania. W takim przypadku:

✔ Nie trzeba udowadniać wpływu na wynik sprawy,
✔ Sąd odwoławczy uwzględnia je z urzędu,
✔ Ich katalog jest zamknięty i określony w art. 379 k.p.c.

Przykłady podstaw nieważności:

  • brak zdolności sądowej lub procesowej strony,
  • nienależyte umocowanie pełnomocnika,
  • rozpoznanie sprawy pod nieobecność strony, która nie została prawidłowo zawiadomiona,
  • sprzeczność wyroku z zasadami współżycia społecznego.

Uchybienia „nieważnościowe” vs. „zwykłe” błędy procesowe

W praktyce warto rozróżnić:

Rodzaj błęduKonsekwencjeSąd bada z urzędu?
Nieważność (np. art. 379 k.p.c.)bezwzględna podstawa uchylenia wyroku✔ TAK
Zwykłe uchybienia procesowekonieczne wykazanie wpływu na wynik sprawy✖ NIE, tylko na zarzut strony

Czy sąd może oddalić apelację mimo uchybienia procesowego?

Tak. Zgodnie z ugruntowaną linią orzeczniczą, apelacja może zostać oddalona, jeśli sąd uzna, że:

„mimo naruszenia prawa materialnego lub przepisów postępowania zaskarżony wyrok odpowiada prawu”.

To stanowisko potwierdza m.in. art. 505¹² § 3 k.p.c. w postępowaniu uproszczonym, ale analogiczne podejście funkcjonuje również w zwykłym trybie rozpoznawczym.


Przykład praktyczny 1: Sprawa o zapłatę z pominięciem dowodu

📄 Pani Alicja, właścicielka małej firmy z Gorzowa Wielkopolskiego, została pozwana przez kontrahenta o zapłatę 20 000 zł. Sąd I instancji oddalił jej wniosek o dopuszczenie dowodu z nagrania rozmowy telefonicznej, które – według niej – udowadniało, że dług już został uregulowany. Sąd wydał wyrok bez przeprowadzenia tego dowodu.

W apelacji Pani Alicja zarzuciła naruszenie art. 232 k.p.c. i wykazała, że dowód ten miał kluczowe znaczenie dla sprawy. Sąd II instancji przychylił się do zarzutu i uchylił wyrok do ponownego rozpoznania.


Przykład praktyczny 2: Brak doręczenia wezwania na rozprawę

📄 Pan Robert z Kielc nie stawił się na rozprawę, ponieważ nie otrzymał wezwania – list został błędnie zaadresowany. Sąd uznał nieobecność za nieusprawiedliwioną i wydał wyrok zaoczny.

W apelacji powołał się na nieważność postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.), wykazując, że nie był prawidłowo zawiadomiony. Sąd odwoławczy uznał zarzut za zasadny, uchylając wyrok.

W polskim systemie prawnym apelacja pełna nie jest ograniczona zamkniętym katalogiem podstaw zaskarżenia. Oznacza to, że każde uchybienie, które – Twoim zdaniem – mogło wpłynąć na wynik sprawy, może stać się przedmiotem zarzutu apelacyjnego.

🔎 Zgodnie z art. 368 § 1 pkt 2 i 3 k.p.c.:

„apelacja powinna zawierać zwięzłe przedstawienie zarzutów oraz ich uzasadnienie”.

To kluczowe – nie musisz cytować przepisów, jeśli potrafisz jasno opisać, na czym – Twoim zdaniem – polegał błąd sądu.


Błędy proceduralne a błędy orzecznicze – jak je odróżnić?

Rodzaj błęduCo oznaczaKiedy powstaje
Errores in procedendonaruszenie przepisów postępowania (np. nieprzeprowadzenie dowodu)podczas prowadzenia procesu
Errores in iudicandobłędne zastosowanie prawa materialnego (np. błędna interpretacja przepisów Kodeksu cywilnego)w chwili wydania wyroku

Jednak w praktyce rozgraniczenie nie zawsze jest oczywiste – błąd proceduralny może prowadzić do błędu orzeczniczego. Przykład: sąd nie przeprowadza kluczowego dowodu (błąd proceduralny), co skutkuje błędnym ustaleniem stanu faktycznego i niewłaściwym zastosowaniem przepisów prawa materialnego (błąd orzeczniczy).

Czy zarzut musi zawierać przepis?

Nie. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 30.06.2006 r. (V CZ 48/06):

„skarżący nie ma obowiązku powołania w apelacji przepisów, które doznały naruszenia – wystarczy, że zarzut swój sformułuje w sposób jednoznacznie określający jego stanowisko w kwestii budzącej jego sprzeciw”.

Podobnie orzeczenie SN z 17.06.2020 r. (II CZ 27/20) potwierdza, że zarzuty mogą być wyrażone językiem potocznym, a nawet pośrednio wynikać z treści apelacji.

✅ Takie podejście sprzyja stronom działającym bez profesjonalnego pełnomocnika.


Jak prawidłowo uzasadnić zarzut procesowy?

Każdy zarzut musi mieć uzasadnienie – to warunek formalny apelacji. Nawet ogólnikowy zarzut, jeśli zostanie uzupełniony logiczną argumentacją, może zostać uznany za skuteczny.

Elementy skutecznego uzasadnienia:

  1. Opis uchybienia – na czym polegał błąd sądu.
  2. Okoliczności faktyczne – kiedy i w jakim kontekście doszło do błędu.
  3. Wskazanie skutku – jak błąd wpłynął na wynik sprawy.
  4. Dowody – jeżeli są dostępne, warto je przywołać (np. nagrania, dokumenty, świadkowie).

Czy można zmieniać zarzuty w toku postępowania apelacyjnego?

W postępowaniu zwykłym – tak, z zastrzeżeniem, że zmiana zarzutów musi nastąpić przed zamknięciem rozprawy apelacyjnej.

Jednak w postępowaniu uproszczonym, zgodnie z art. 505⁹ § 2 k.p.c.:

„Po upływie terminu do wniesienia apelacji przytaczanie dalszych zarzutów jest niedopuszczalne”.

🔒 Jeśli Twoja sprawa toczy się w trybie uproszczonym (np. o zapłatę kwoty do 20 000 zł), nie możesz uzupełniać zarzutów po złożeniu apelacji!


Czego unikać w konstruowaniu zarzutów?

❌ Zbyt ogólnych sformułowań – np. „wyrok jest niesprawiedliwy” bez wyjaśnienia dlaczego.
❌ Braku związku przyczynowego – np. wskazanie uchybienia bez uzasadnienia, w jaki sposób wpłynęło na wynik.
❌ Powielania treści pozwu lub odpowiedzi na pozew – apelacja nie może być kopią wcześniejszych pism.


Czy apelację można oprzeć wyłącznie na naruszeniu prawa procesowego?

Tak – wystarczy, że wykażesz, iż to uchybienie miało znaczenie dla rozstrzygnięcia.

📌 Przykład:

Strona nie została wezwana na posiedzenie, na którym zapadło rozstrzygnięcie co do istotnego wniosku dowodowego. Zarzut: naruszenie prawa do obrony (art. 45 Konstytucji RP + art. 148¹ § 1 k.p.c.). Takie naruszenie może być samodzielną podstawą apelacji.

Art. 162 k.p.c. i zastrzeżenia do protokołu – kluczowy element skutecznej apelacji

W tej części poradnika omawiamy instytucję zastrzeżenia do protokołu, uregulowaną w art. 162 Kodeksu postępowania cywilnego. To jedna z najbardziej niedocenianych, a jednocześnie kluczowych instytucji, jeśli chodzi o skuteczność zarzutów apelacyjnych opartych na naruszeniu przepisów postępowania.


Po co zgłaszać zastrzeżenie do protokołu? 📌

Zgodnie z art. 162 § 1 k.p.c.:

„Jeżeli strona obecna przy czynności sądu zgłasza zastrzeżenie co do jej przebiegu, może żądać wpisania zastrzeżenia do protokołu. (…)”

Zgłoszenie zastrzeżenia:

  • informuje sąd o zauważonym uchybieniu, dając mu szansę na jego natychmiastowe usunięcie,
  • zabezpiecza prawo do skutecznego wniesienia apelacji, w której uchybienie zostanie powtórzone jako zarzut,
  • eliminuje ryzyko uznania apelacji za nieskuteczną z powodu niezachowania wymogów formalnych.

⚠️ Brak zgłoszenia zastrzeżenia może skutkować utratą prawa do podniesienia zarzutu w apelacji!


Kiedy należy zgłosić zastrzeżenie?

🔷 Najpóźniej na następnym posiedzeniu sądu (niezależnie od tego, czy strona była obecna przy czynności, czy nie).

🔷 Jeśli strona była obecna przy czynności, musi zareagować od razu lub na kolejnym posiedzeniu.

🔷 Jeśli była nieobecna – po zapoznaniu się z protokołem.


Kto musi zgłosić zastrzeżenie?

Obowiązek ten dotyczy wyłącznie stron reprezentowanych przez profesjonalnych pełnomocników (np. adwokatów, radców prawnych).

Zgodnie z art. 162 § 2 k.p.c.:

„Jeżeli strona była zastępowana przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną RP, a mimo to nie zgłosiła zastrzeżenia, nie może powoływać się na dane uchybienie w dalszym toku postępowania.”

✔ Strony działające samodzielnie nie tracą prawa do zgłaszania zarzutów apelacyjnych z powodu braku zastrzeżenia.


Jak zgłosić zastrzeżenie?

Możliwe formy:

  • Ustnie do protokołu – na rozprawie, od razu po dokonaniu kwestionowanej czynności.
  • Na piśmie jako załącznik do protokołu – złożony na posiedzeniu lub w odpowiedzi na jego treść.
  • Wniosek o uzupełnienie protokołu – jeśli przewodniczący odmówi wpisania zastrzeżenia.

Co powinno zawierać zastrzeżenie?

Nie musisz wskazywać konkretnego przepisu – wystarczy, że jasno opiszesz, co – Twoim zdaniem – zostało zrobione nieprawidłowo i dlaczego.

🧾 Przykład zastrzeżenia:

„Wnoszę o wpisanie zastrzeżenia do protokołu – sąd oddalił wniosek o przesłuchanie świadka Jana Nowaka bez uzasadnienia, mimo że świadek był wskazany w odpowiedzi na pozew i miał kluczowe informacje dotyczące okoliczności zawarcia umowy.”


Kiedy zastrzeżenie nie jest wymagane?

Zgodnie z art. 162 § 3 k.p.c., brak zastrzeżenia nie zamyka drogi do apelacji, gdy:

✔ chodzi o uchybienia, które sąd bierze pod uwagę z urzędu (np. nieważność postępowania – art. 379 k.p.c.),
✔ strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej winy (np. z powodu choroby, nieobecności, nieświadomości uchybienia).

📌 Wystarczy uprawdopodobnienie, nie trzeba tego udowadniać.


Przykład praktyczny: oddalenie wniosku dowodowego bez zastrzeżenia

📄 Pan Krzysztof – reprezentowany przez radcę prawnego – wniósł apelację, zarzucając sądowi, że oddalił jego wniosek dowodowy. Sąd odwoławczy uznał apelację za bezzasadną, ponieważ pełnomocnik nie zgłosił zastrzeżenia do protokołu zgodnie z art. 162 § 2 k.p.c. i nie wykazano żadnej przeszkody w jego złożeniu.


Kiedy zastrzeżenie nie ma sensu?

Nie ma potrzeby zgłaszać zastrzeżenia, gdy:

✖ wydano postanowienie zaskarżalne zażaleniem – istnieje inna ścieżka weryfikacji (art. 394 § 1 k.p.c.),
✖ sąd sam poprawił swoje uchybienie – zastrzeżenie traci znaczenie, choć sąd i tak ma obowiązek je wpisać,
✖ naruszenie nie miało znaczenia dla przebiegu postępowania – sąd i tak może je pominąć.


Podsumowanie

Zarzuty oparte na naruszeniu przepisów postępowania mają realną siłę, ale tylko wtedy, gdy zostaną skutecznie podniesione i właściwie uzasadnione. Kluczową rolę odgrywa tu:

✅ związek przyczynowy między uchybieniem a treścią wyroku,
✅ właściwe zgłoszenie zastrzeżenia – gdy jest wymagane,
✅ czytelne sformułowanie zarzutu – nawet językiem potocznym.


Podstawa prawna:

  • art. 368 § 1 pkt 2 i 3, art. 379, art. 505⁹ § 2, art. 233 § 1, art. 232, art. 162 – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296, z późn. zm.)

Tematy porad zawartych w poradniku:

  • zarzuty apelacyjne postępowanie cywilne
  • błędy proceduralne apelacja
  • art. 162 kpc zastrzeżenie
  • skuteczna apelacja 2025
  • jak napisać apelację sąd cywilny
Ostatnia aktualizacja: 18.05.2025
Czy ta porada była dla Ciebie pomocna?

Zobacz również: