W postępowaniu cywilnym apelacja jest podstawowym środkiem zaskarżenia, który umożliwia kontrolę orzeczenia sądu pierwszej instancji. Choć przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie operują wprost pojęciem „zarzutu niewłaściwego zastosowania lub niezastosowania prawa materialnego”, to w praktyce jest to jeden z najczęstszych i najważniejszych typów zarzutów formułowanych w apelacji. Umiejętne jego sformułowanie często przesądza o skuteczności całego środka odwoławczego.
📌 Dlaczego to takie ważne?
Zarzut błędnego zastosowania lub pominięcia normy prawa materialnego jest związany bezpośrednio z treścią rozstrzygnięcia. Jeżeli sąd pierwszej instancji prawidłowo ustalił stan faktyczny, ale zastosował do niego niewłaściwą normę prawną (lub pominął właściwą), mamy do czynienia z tzw. błędem w orzekaniu (error in iudicando). To właśnie ten błąd może skutkować zmianą wyroku przez sąd drugiej instancji. Dla stron postępowania oznacza to szansę na realne odwrócenie niekorzystnego rozstrzygnięcia.
🧾 Apelacja a zarzut niewłaściwego zastosowania prawa materialnego
Brak zamkniętego katalogu zarzutów
Zgodnie z art. 368 § 1 pkt 2 k.p.c., apelacja powinna zawierać zwięzłe przedstawienie zarzutów. Przepis ten nie zawiera zamkniętego katalogu dopuszczalnych zarzutów, co oznacza, że apelujący może podnieść dowolne zastrzeżenia, które – jego zdaniem – doprowadziły do niekorzystnego rozstrzygnięcia.
Apelacja może więc opierać się zarówno na zarzutach naruszenia prawa procesowego, jak i prawa materialnego – niezależnie od tego, czy chodzi o jego błędną wykładnię, niewłaściwe zastosowanie, czy całkowite pominięcie.
Ograniczenia tylko w postępowaniu uproszczonym
Wyjątek stanowi postępowanie uproszczone, w którym apelację można oprzeć tylko na dwóch zarzutach, w tym jednym dotyczącym naruszenia prawa materialnego poprzez jego błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie (art. 505⁹ § 2 k.p.c.).
✅ Jak sformułować zarzut? Zasady ogólne
1. Zwięźle, ale treściwie
Nie chodzi o długie wywody prawnicze, ale o precyzyjne wskazanie, na czym polega błąd sądu. Jeżeli sąd błędnie przyjął, że doszło do naruszenia dobra osobistego, mimo że przesłanki z art. 23–24 k.c. nie zostały spełnione – należy to wskazać wprost.
2. Wskaż konkretny przepis prawa materialnego
Zarzut powinien zawierać odniesienie do konkretnych przepisów, które – według skarżącego – zostały naruszone. Brak wskazania konkretnego przepisu nie powoduje automatycznie oddalenia apelacji, ale obniża jej skuteczność.
3. Dopasuj zarzut do ustalonego stanu faktycznego
Zarzut może być skutecznie oceniony dopiero wtedy, gdy stan faktyczny nie jest kwestionowany, a więc gdy apelacja nie podnosi zarzutów dotyczących błędnych ustaleń faktycznych. Inaczej mówiąc: zarzut niewłaściwego zastosowania prawa materialnego zakłada, że stan faktyczny został ustalony prawidłowo.
⚖ Przykłady skutecznych zarzutów
📍 Przykład 1: Niewłaściwe zastosowanie niewłaściwej normy
„Zarzut naruszenia art. 448 k.c. w zw. z art. 23 i art. 24 k.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na niesłusznym uznaniu, że doszło do naruszenia dobra osobistego powoda, podczas gdy brak było przesłanek do przyjęcia odpowiedzialności funkcjonariuszy za rzekome pobicie powoda.”
Skarżący wskazuje konkretny przepis, opisuje błąd sądu i uzasadnia brak przesłanek do jego zastosowania.
📍 Przykład 2: Pominięcie przepisu, który powinien być zastosowany
„Zarzut obrazy art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, że podniesiony przez pozwanego zarzut przedawnienia nie stanowi nadużycia prawa podmiotowego, mimo że jego podniesienie narusza zasady współżycia społecznego.”
Tutaj skarżący zarzuca sądowi pominięcie przepisu, który miałby istotne znaczenie dla oceny sprawy.
⚠ Częste błędy w konstruowaniu zarzutów
- Brak wskazania konkretnego przepisu
– Sformułowanie zarzutu typu: „naruszenie prawa materialnego” bez wskazania, jakiego dokładnie, jest zbyt ogólne. - Niewyjaśnienie, czy chodzi o wykładnię, czy zastosowanie
– Warto doprecyzować, czy zarzut dotyczy błędnej wykładni przepisu (sąd źle zrozumiał jego treść), czy niewłaściwego zastosowania (sąd dobrze rozumiał przepis, ale źle go użył do okoliczności faktycznych). - Podnoszenie zarzutu mimo spornego stanu faktycznego
– Jeśli skarżący nie zgadza się z ustaleniami faktycznymi, to najpierw powinien podnieść zarzuty procesowe, a nie zarzuty naruszenia prawa materialnego.
🧑⚖️ Sąd nie jest związany zarzutami prawa materialnego
Zgodnie z ugruntowaną wykładnią, sąd drugiej instancji nie jest związany zarzutami apelacyjnymi dotyczącymi prawa materialnego, co oznacza, że może:
- Zastosować z urzędu właściwy przepis prawa materialnego,
- Pominąć analizę wskazanych przez stronę przepisów, jeśli uzna je za nieadekwatne.
W praktyce oznacza to, że nawet błędnie sformułowany zarzut może zostać uwzględniony, o ile sąd samodzielnie dostrzeże błąd sądu pierwszej instancji.
Typowe błędy sądów przy stosowaniu prawa materialnego – jak je zidentyfikować i skutecznie zarzucić?
W praktyce apelacyjnej najczęściej spotykamy się z czterema głównymi typami błędów w zakresie niewłaściwego zastosowania lub niezastosowania prawa materialnego. Każdy z nich wymaga innego sposobu sformułowania zarzutu.
✅ Typ 1: Zastosowanie przepisu, który nie powinien być zastosowany
Ten błąd polega na tym, że sąd użył przepisu prawa materialnego, który nie znajduje zastosowania do ustalonego stanu faktycznego.
📄 Przykład zarzutu:
„Zarzut naruszenia art. 448 k.c. w zw. z art. 23 i 24 k.c. poprzez jego zastosowanie w sytuacji, w której nie zaistniały przesłanki do uznania naruszenia dóbr osobistych powoda, a zachowanie funkcjonariuszy mieściło się w granicach ustawowego uprawnienia.”
🔧 Wskazówka praktyczna:
- W tym przypadku nie trzeba wskazywać alternatywnego przepisu – wystarczy wykazać, że zastosowana norma była nieadekwatna.
✅ Typ 2: Niezastosowanie przepisu, który powinien być zastosowany
W tej sytuacji sąd pominął przepis prawa materialnego, który miał kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.
📄 Przykład zarzutu:
„Zarzut naruszenia art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy zarzut przedawnienia zgłoszony przez pozwanego miał charakter oczywistego nadużycia prawa podmiotowego, co skutkowało rozstrzygnięciem niezgodnym z zasadami współżycia społecznego.”
🔧 Wskazówka praktyczna:
- Warto wykazać, jakie skutki miałoby zastosowanie pominiętego przepisu – np. oddalenie powództwa, obniżenie świadczenia itp.
✅ Typ 3: Zastosowanie niewłaściwego przepisu zamiast właściwego
Tu sąd zastosował jeden przepis, choć powinien zastosować inny – bardziej adekwatny do stanu faktycznego (np. normę szczególną zamiast ogólnej).
📄 Przykład zarzutu:
„Zarzut naruszenia art. 455 k.c. oraz art. 488 § 1 k.c. poprzez zastosowanie normy ogólnej (art. 455 k.c.) zamiast przepisu szczególnego (art. 488 § 1 k.c.), co skutkowało błędnym przyjęciem, że świadczenie miało być spełnione dopiero po wezwaniu do wykonania.”
🔧 Wskazówka praktyczna:
- W takim przypadku najlepiej wskazać oba przepisy: ten, który został zastosowany błędnie i ten, który powinien zostać zastosowany.
✅ Typ 4: Zastosowanie nieistniejącego przepisu lub pominięcie istniejącego z powodu błędu co do jego istnienia
Najbardziej drastyczny przypadek – sąd:
- zastosował przepis, który już nie obowiązuje, lub
- pominął przepis, błędnie uznając, że nie obowiązuje (np. z powodu zmian legislacyjnych lub wyroku Trybunału Konstytucyjnego).
📄 Przykład zarzutu:
„Zarzut pogwałcenia prawa poprzez zastosowanie przepisu art. 97 Prawa bankowego, mimo że utracił on moc obowiązującą na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego, co skutkowało wydaniem orzeczenia na podstawie nieistniejącej normy prawnej.”
🔧 Wskazówka praktyczna:
- Wskazanie momentu utraty mocy przepisu i źródła (np. wyrok TK) jest kluczowe dla skuteczności zarzutu.
📑 Praktyczne wskazówki dla pełnomocników zawodowych
Zgodnie z oczekiwaniami egzaminacyjnymi (art. 78d ust. 6 – Prawo o adwokaturze, art. 364 ust. 6 – ustawa o radcach prawnych), skuteczne sporządzenie apelacji nie ogranicza się do poprawności formalnej. Wymaga:
- wskazania pełnego katalogu możliwych zarzutów,
- uzasadnienia ich w kontekście konkretnego stanu faktycznego i treści rozstrzygnięcia,
- prawidłowego zróżnicowania zarzutów procesowych i materialnoprawnych.
✅ Profesjonalna apelacja powinna zawierać:
- logicznie pogrupowane zarzuty (np. najpierw błędy w ustaleniach faktycznych, potem błędy prawne),
- jednoznaczne wskazanie przepisu naruszonego lub pominiętego,
- krótkie, treściwe uzasadnienie – najlepiej 2–3 zdania pokazujące wpływ błędu na wynik sprawy.
🔚 Podsumowanie: Co musisz zapamiętać?
✔ Zarzut niewłaściwego zastosowania prawa materialnego ma sens tylko wtedy, gdy nie kwestionujesz ustaleń faktycznych.
✔ Apelacja powinna jasno wskazywać:
- czy chodzi o błędną wykładnię, niewłaściwe zastosowanie, czy pominięcie przepisu,
- jaki przepis został naruszony,
- jaki to miało wpływ na treść wyroku.
✔ Wyróżniamy cztery typowe przypadki naruszeń:
- Zastosowanie niewłaściwego przepisu,
- Niezastosowanie właściwego przepisu,
- Zastosowanie przepisu A zamiast B,
- Zastosowanie przepisu nieobowiązującego lub pominięcie przepisu istniejącego.
✔ Sąd II instancji nie jest związany zarzutami dotyczącymi prawa materialnego, ale rzetelnie przygotowana apelacja zwiększa szanse na korzystne rozstrzygnięcie.
📚 Podstawa prawna
- art. 368 § 1 pkt 2 i 3 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 505⁹ § 2 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 871 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 78d ust. 6 – ustawa – Prawo o adwokaturze
- art. 364 ust. 6 – ustawa o radcach prawnych
📌 Tematy porad zawartych w poradniku
- zarzuty w apelacji cywilnej
- niewłaściwe zastosowanie prawa materialnego
- jak napisać skuteczną apelację
- błędy sądu w orzekaniu
- apelacja cywilna krok po kroku