W polskim systemie prawnym rola biegłego sądowego jest nie do przecenienia. W wielu sprawach to właśnie jego opinia rozstrzyga o wyniku procesu – zarówno karnego, jak i cywilnego. Kiedy sąd lub prokurator nie dysponują wystarczającą wiedzą specjalistyczną, muszą sięgnąć po pomoc eksperta. Biegły sądowy staje się wtedy oczami i uszami wymiaru sprawiedliwości w obszarach, które wymagają fachowej wiedzy: medycznej, technicznej, finansowej, budowlanej, psychologicznej i wielu innych.
W artykule omawiamy:
- kto może zostać biegłym sądowym,
- jakie ma prawa i obowiązki,
- dlaczego jego opinia ma moc dowodową,
- jakie grożą mu konsekwencje za błędną opinię,
- czym różni się opinia sądowa od tzw. opinii prywatnej.
Kim jest biegły sądowy?
Polskie kodeksy postępowania – karnego, cywilnego i administracyjnego – nie zawierają legalnej definicji biegłego sądowego. Z pomocą przychodzi język potoczny i doktryna prawa.
Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego PWN, biegły sądowy to „osoba powołana przez sąd do wydania opinii w zakresie posiadanych wiadomości fachowych”.
W literaturze prawniczej funkcjonują różne określenia, które łączy wspólny mianownik – posiadanie wiadomości specjalnych i działanie na wezwanie organu procesowego.
Jak ujęła to prof. Ewa Gruza:
„Biegły to osoba posiadająca wiadomości specjalne, wezwana postanowieniem wydanym przez organ procesowy do zbadania i wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.”
Z praktycznego punktu widzenia biegły sądowy to osoba, która:
- ma wysokie kwalifikacje w określonej dziedzinie wiedzy,
- zostaje powołana przez sąd lub prokuratora,
- wydaje opinię na potrzeby konkretnego postępowania,
- działa na podstawie przepisów procesowych i rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych.
Przykład
Sąd prowadzi sprawę o błędy medyczne. Żaden z sędziów nie ma wiedzy z zakresu chirurgii. Aby ustalić, czy lekarz działał zgodnie ze sztuką lekarską, sąd musi powołać biegłego lekarza chirurga.
Tylko jego opinia, a nie np. zeznania innego lekarza występującego jako świadek, może stanowić podstawę ustaleń faktycznych.
Dowód z opinii biegłego – kiedy jest konieczny i czego nie można nim zastąpić
Jedną z najważniejszych zasad procesowych jest to, że jeżeli ustalenie faktu wymaga wiedzy specjalnej, sąd nie może oprzeć się na innych dowodach niż opinia biegłego.
Jak stanowi teza Krzysztofa Eichstaedta:
„Dowodu z opinii biegłego nie wolno zastępować innymi dowodami. Jeżeli ustalenie danego faktu wymaga wiedzy specjalnej, to konieczne jest wezwanie biegłych w celu wydania opinii, a nie posiłkowanie się innymi dowodami.”
Oznacza to, że:
- nie można zastąpić opinii biegłego zeznaniami świadka, nawet jeśli ma on specjalistyczną wiedzę,
- nie można oprzeć się na własnej wiedzy sędziego czy prokuratora, nawet jeśli posiadają oni wykształcenie w danej dziedzinie,
- organ procesowy musi dopuścić dowód z opinii biegłego, jeśli dane zagadnienie wymaga wiadomości specjalnych.
Dlaczego?
Wiedza sędziego, prokuratora czy świadka nie stanowi dowodu w sensie procesowym – może jedynie ułatwiać ocenę opinii.
Dowód z opinii biegłego jest jedynym środkiem dowodowym, który może potwierdzić okoliczność wymagającą specjalistycznej wiedzy.
Taki dowód musi zostać sporządzony przez osobę, która ma status biegłego, a nie przez dowolnego eksperta.
Rodzaje biegłych w polskim systemie prawnym
W Polsce funkcję biegłego mogą pełnić trzy kategorie podmiotów:
- Biegły sądowy wpisany na listę – ustanawiany przez prezesa sądu okręgowego.
Lista ta obejmuje osoby o określonej specjalności, które złożyły przysięgę i spełniają wymogi formalne. - Biegły ad hoc – powoływany jednorazowo do konkretnej sprawy, gdy brak biegłego z danej dziedziny w danym okręgu.
- Biegły instytucjonalny – instytucja naukowa lub specjalistyczna (np. instytut medycyny sądowej, laboratorium kryminalistyczne).
Wyjątkowo biegłym może być także osoba korzystająca z immunitetu dyplomatycznego – za jej zgodą (art. 581 § 1 k.p.k.).
Jak zostać biegłym sądowym?
Zasady powoływania biegłych reguluje rozdział 6 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych(art. 157 p.u.s.p.) oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych.
Zgodnie z § 12 ust. 1 rozporządzenia, biegłym sądowym może być osoba, która:
- korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
- ukończyła 25 lat,
- posiada teoretyczne i praktyczne wiadomości specjalne w danej dziedzinie nauki, techniki, sztuki lub rzemiosła,
- daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków biegłego,
- wyrazi zgodę na ustanowienie jej biegłym.
Oceny spełnienia warunków dokonuje prezes sądu okręgowego, który prowadzi listę biegłych.
Biegły jest powoływany na 5-letnią kadencję, z możliwością ponownego wpisu.
📌 Kadencja może być przedłużana, a jeden biegły może figurować na kilku listach – przepisy nie przewidują zakazu wielokrotnego wpisu.
Przykład
Pani Monika, rzeczoznawca majątkowy z Gdańska, posiada 15 lat doświadczenia zawodowego i tytuł magistra ekonomii. Złożyła wniosek o wpis na listę biegłych przy Sądzie Okręgowym w Gdańsku.
Prezes sądu, po zbadaniu dokumentów potwierdzających kwalifikacje i doświadczenie, powołał ją na pięcioletnią kadencję. Od tej chwili może posługiwać się tytułem biegłego sądowego z zakresu wyceny nieruchomości.
Prawa biegłego sądowego
Biegły sądowy, jako uczestnik postępowania, ma określone prawa, które pozwalają mu rzetelnie przygotować opinię. Do najważniejszych należą:
- Prawo do tytułu biegłego sądowego – wyłącznie w sprawach, w których działa na zlecenie organu procesowego.
(Nie wolno używać tego tytułu przy sporządzaniu opinii prywatnych.) - Prawo do wynagrodzenia – zgodnie z obowiązującą taryfą.
- Prawo do wglądu w akta sprawy lub ich część, aby rzetelnie przygotować opinię.
- Prawo do żądania uzupełnienia materiału dowodowego, jeśli jest niekompletny.
- Prawo do wyjaśnienia pytań – biegły sądowy może poprosić sąd o doprecyzowanie niejasnych kwestii.
- Prawo do udziału w przesłuchaniach stron i świadków oraz zadawania im pytań (jeśli sąd na to zezwoli).
- Prawo do ochrony prawnej funkcjonariusza publicznego – biegły korzysta z takiej samej ochrony jak sędzia czy prokurator (art. 157 § 3 p.u.s.p.).
- Prawo do wyłączenia – jeśli zachodzą okoliczności mogące budzić wątpliwość co do jego bezstronności.
- Prawo do odmowy wykonania opinii, np. z przyczyn zdrowotnych lub nadmiernego obciążenia.
- Prawo do przedłużenia terminu – na wniosek z uzasadnieniem.
Obowiązki biegłego sądowego
Z drugiej strony, biegły sądowy ponosi odpowiedzialność za rzetelne i terminowe wykonywanie zadań. Do jego obowiązków należą:
- Złożenie przysięgi – biegły wpisany na listę składa ją przed prezesem sądu okręgowego, natomiast biegły ad hoc – przed organem, który go powołał.
- Sporządzenie opinii w terminie i udzielenie odpowiedzi na wszystkie pytania postawione przez organ procesowy.
- Opinia musi być:
- pełna,
- jasna,
- wewnętrznie niesprzeczna,
- oparta na aktualnej wiedzy i faktach.
- Obowiązek stawiennictwa – biegły ma obowiązek stawić się na wezwanie sądu lub prokuratora.
- Obowiązek informowania o zmianie adresu i przerwie w wykonywaniu obowiązków dłuższej niż 3 miesiące.
- Zachowanie tajemnicy – biegły nie może ujawniać informacji niejawnych ani danych z postępowania przygotowawczego, dopóki nie zostaną one ujawnione na jawnej rozprawie.
📄 Złamanie obowiązku zachowania tajemnicy może skutkować odpowiedzialnością karną.
Odpowiedzialność biegłego sądowego
Rola biegłego wiąże się z ogromną odpowiedzialnością – zarówno cywilną, jak i karną.
Nieprawdziwa, nierzetelna lub niechlujnie sporządzona opinia może doprowadzić do wydania błędnego wyroku, a w konsekwencji – do szkody dla stron postępowania.
Odpowiedzialność cywilna
Biegły może ponosić odpowiedzialność deliktową wobec osób trzecich, jeśli jego nierzetelna opinia spowodowała szkodę.
Jak stwierdził Krzysztof Eichstaedt:
„Biegły sądowy odpowiada wobec osób trzecich za szkody wyrządzone z jego winy przez wydanie nierzetelnej opinii.”
Ta odpowiedzialność jest niezależna od odpowiedzialności Skarbu Państwa przewidzianej w art. 417¹ § 2 kodeksu cywilnego, który stanowi:
„Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji administracyjnej, Skarb Państwa jest obowiązany do jej naprawienia, gdy orzeczenie lub decyzja zostały uznane za niezgodne z prawem.”
Oznacza to, że nawet jeśli państwo wypłaci odszkodowanie za błędny wyrok oparty na wadliwej opinii, biegły nadal może ponieść osobistą odpowiedzialność za swoje zaniedbanie.
Przykład
Biegły z zakresu rachunkowości sporządza opinię w sprawie gospodarczej, błędnie interpretując dane finansowe spółki. W efekcie sąd wydaje niekorzystny wyrok, który powoduje duże straty jednej ze stron.
Poszkodowana spółka może domagać się od biegłego odszkodowania za szkodę wynikłą z jego błędnej opinii.
⚖️ Odpowiedzialność karna biegłego sądowego
Obok odpowiedzialności cywilnej biegły sądowy może również ponosić odpowiedzialność karną.
Ustawodawca przewidział kilka typów czynów zabronionych związanych z wykonywaniem tej funkcji. Ich wspólnym mianownikiem jest narażenie na szwank prawidłowego toku postępowania sądowego oraz zaufania do instytucji wymiaru sprawiedliwości.
1. Przedstawienie fałszywej opinii (umyślnie)
Zgodnie z art. 233 § 4 kodeksu karnego:
„Kto, jako biegły, rzeczoznawca lub tłumacz, przedstawia fałszywą opinię, ekspertyzę lub tłumaczenie, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.”
To przestępstwo o charakterze umyślnym — biegły musi mieć świadomość, że jego opinia jest fałszywa lub niezgodna z wiedzą naukową.
Przykładowo: sporządzenie opinii bez przeprowadzenia badań, z pominięciem istotnych dowodów lub w celu pomocy jednej ze stron.
2. Nieumyślne przedstawienie fałszywej opinii
Ustawodawca wprowadził także łagodniejszy typ czynu — art. 233 § 4a k.k., który dotyczy sytuacji, gdy biegły nieumyślnie popełnił błąd, np. wskutek niedbalstwa lub braku należytej staranności.
Taki czyn jest zagrożony karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 3.
3. Poświadczenie nieprawdy (art. 271 § 1 k.k.)
„Funkcjonariusz publiczny lub inna osoba uprawniona do wystawienia dokumentu, która poświadcza w nim nieprawdę co do okoliczności mającej znaczenie prawne, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”
Biegły, który celowo potwierdzi w opinii fałszywe fakty (np. nieprzeprowadzone badania, nieistniejące pomiary), może odpowiadać właśnie z tego przepisu.
Ponieważ biegły korzysta z ochrony funkcjonariusza publicznego, odpowiada również jak funkcjonariusz publiczny.
4. Inne typy czynów powiązanych z działalnością opiniodawczą
W szczególnych przypadkach osoba sporządzająca opinię — również prywatną — może odpowiadać karnie m.in. za:
- fałszerstwo intelektualne (art. 271 k.k.),
- zatajanie dowodów niewinności (art. 236 k.k.),
- tworzenie fałszywych dowodów (art. 235 k.k.),
- utrudnianie postępowania (art. 239 k.k.),
- oszustwo procesowe (art. 286 § 1 k.k.).
📚 Wniosek praktyczny:
Funkcja biegłego sądowego wiąże się nie tylko z prestiżem, ale i z dużym ryzykiem prawnym. Każda nierzetelna opinia może być potraktowana jako przestępstwo.
Dlatego od biegłych wymaga się bezwzględnej staranności, rzetelności i apolityczności.
🧾 Opinia prywatna – czym jest i jaką ma wartość procesową
W praktyce procesowej często pojawia się pojęcie opinii prywatnej – czyli opracowania sporządzonego przez eksperta na zlecenie strony lub jej pełnomocnika.
Choć takie opinie bywają profesjonalne i szczegółowe, nie mają mocy dowodu z opinii biegłego sądowego.
Stanowisko orzecznictwa
Sądy wielokrotnie wskazywały, że:
„Opinia prywatna nie może stanowić dowodu w sprawie w znaczeniu procesowym, nawet jeśli została sporządzona przez osobę wpisaną na listę biegłych sądowych.”
Opinia prywatna ma więc status dokumentu prywatnego, o którym mowa w art. 245 k.p.c. – jest jedynie oświadczeniem wiedzy osoby, która ją sporządziła, i stanowi dowód tego, że dana osoba wyraziła taki pogląd, a nie dowód prawdziwości jego treści.
Praktyczne konsekwencje
Oznacza to, że:
- opinia prywatna może być dołączona do akt sprawy,
- sąd może ją przeczytać i ocenić, ale nie może oprzeć na niej ustaleń faktycznych,
- sąd i tak musi dopuścić dowód z opinii biegłego sądowego (art. 193 § 1 k.p.k., art. 278 § 1 k.p.c.).
📄 Dlaczego opinia prywatna nie zastąpi opinii biegłego?
Z kilku powodów:
- Brak niezależności.
Ekspert prywatny działa na zlecenie strony, z którą łączy go stosunek cywilnoprawny (zlecenie, umowa o dzieło).
Taka więź finansowa może podważać bezstronność. - Brak dostępu do pełnego materiału dowodowego.
Biegły sądowy pracuje na aktach udostępnionych przez sąd, ekspert prywatny – na materiale wyselekcjonowanym przez stronę. - Brak nadzoru procesowego.
Sąd nie kontroluje przebiegu pracy eksperta prywatnego, nie może zadawać mu pytań ani weryfikować metodologii opinii. - Brak możliwości przesłuchania w charakterze biegłego.
Autor opinii prywatnej nie występuje w procesie jako biegły – może być ewentualnie przesłuchany jako świadek. - Brak ochrony prawnej funkcjonariusza publicznego.
Autor opinii prywatnej nie korzysta z ochrony przysługującej biegłemu sądowemu.
📌 Z tego powodu opinia prywatna może pełnić jedynie funkcję pomocniczą – wskazywać sądowi lub prokuratorowi, że dana kwestia wymaga dalszej analizy lub powołania biegłego sądowego.
🧠 Znaczenie opinii biegłego w procesie
Opinia biegłego często decyduje o wyniku sprawy.
W postępowaniu karnym dowód ten ma charakter obowiązkowy, gdy dla rozstrzygnięcia potrzebna jest wiedza specjalna.
Brak przeprowadzenia takiego dowodu stanowi naruszenie prawa procesowego – w szczególności:
- art. 193 § 1 k.p.k., zgodnie z którym:
„W wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd lub prokurator zasięga opinii biegłego albo biegłych.” - art. 170 § 1 k.p.k., który reguluje oddalenie wniosków dowodowych stron.
Podobne rozwiązanie obowiązuje w procesie cywilnym:
- art. 278 § 1 k.p.c.:
„W wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd po wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru może wezwać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii.”
Oznacza to, że sąd musi zasięgnąć opinii biegłego, jeśli sam nie ma wiedzy wystarczającej do rozstrzygnięcia danej kwestii technicznej lub naukowej.
📌 Wskazówki praktyczne dla stron postępowania
- Nie próbuj zastępować opinii biegłego opinią prywatną.
Nawet najlepsze opracowanie eksperta nie ma mocy dowodu sądowego. - Składając wniosek o powołanie biegłego, wskaż konkretną specjalność.
Im precyzyjniejszy wniosek, tym większa szansa, że sąd powoła właściwego specjalistę. - Weryfikuj listę biegłych sądowych.
Listy są dostępne w portalach informacyjnych sądów okręgowych. - Zachowaj ostrożność przy komentowaniu opinii biegłego.
Zarzuty wobec opinii należy formułować rzeczowo – sąd może powołać drugiego biegłego lub zlecić opinię uzupełniającą. - Nie kontaktuj się z biegłym poza sądem.
Każdy kontakt nieformalny może zostać uznany za próbę wywarcia wpływu. - W przypadku zaistnienia takiej potrzeby, strona może udzielić zgody na podwyższenie wynagrodzenia biegłego sądowego, co usprawnia dalszy bieg postępowania.
⚠️ Konsekwencje błędnej opinii
Biegły, który sporządzi nierzetelną opinię, naraża się nie tylko na odpowiedzialność cywilną i karną, ale także na konsekwencje dyscyplinarne.
Prezes sądu okręgowego może go:
- upomnieć,
- zawiesić w czynnościach,
- a w poważnych przypadkach – skreślić z listy biegłych.
W praktyce sądowej zdarzały się przypadki, gdy biegli byli usuwani z listy z powodu braku rzetelności, nieterminowości lub niekompetencji.
Warto pamiętać, że reputacja w środowisku biegłych jest kluczowa – utrata zaufania oznacza koniec kariery eksperta sądowego.
🔍 Rola biegłego w uczciwym procesie
Biegły sądowy jest jednym z filarów rzetelnego wymiaru sprawiedliwości.
Jego zadaniem jest nie tylko przekazanie wiedzy, ale również wyjaśnienie skomplikowanych zagadnień w sposób zrozumiały dla sądu.
Opinia biegłego powinna być:
- logiczna,
- oparta na danych,
- napisana językiem zrozumiałym,
- wolna od emocji i sugestii co do winy stron.
Sędzia nie jest związany treścią opinii, ale bez niej często nie jest w stanie samodzielnie ocenić dowodów.
Dlatego znaczenie biegłego w procesie jest ogromne – to on często decyduje o tym, czy zapadnie wyrok skazujący, czy uniewinniający.
📚 Podstawa prawna
- art. 157 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych
- rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych
- art. 193, art. 170, art. 581 § 1 kodeksu postępowania karnego
- art. 278 § 1 kodeksu postępowania cywilnego
- art. 233 § 4 i 4a, art. 271 § 1, art. 235, 236, 239, 286 § 1 kodeksu karnego
- art. 417¹ § 2 kodeksu cywilnego
🔑 Tematy zawarte w poradniku
- jak zostać biegłym sądowym w Polsce
- obowiązki i prawa biegłego sądowego
- odpowiedzialność karna i cywilna biegłego
- znaczenie opinii biegłego w postępowaniu
- czym różni się opinia prywatna od opinii sądowej