W toku procesu cywilnego sąd zajmuje się nie tylko samym rozstrzyganiem sporu, ale także wieloma kwestiami „technicznymi”. Jedną z nich jest badanie, czy sprawa została wniesiona do właściwego sądu. To postępowanie ma charakter wpadkowy – czyli nie dotyczy meritum sporu (roszczenia), lecz procedury.
Dlaczego to ważne?
Jeśli sąd uzna, że jest niewłaściwy, może przekazać sprawę innemu sądowi. Jeśli natomiast przyjmie, że jest właściwy – postępowanie toczy się dalej. Dla stron oznacza to konieczność orientowania się w tym, jakie decyzje są podejmowane i kiedy można skutecznie podnieść zarzut niewłaściwości.
Czym jest postępowanie wpadkowe?
Postępowanie wpadkowe to takie, które toczy się „obok” postępowania głównego. Nie rozstrzyga ono o tym, kto ma rację w sporze, ani o tym, czy roszczenie powoda jest zasadne. Jego celem jest rozwiązanie kwestii proceduralnej – np. czy sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy.
📄 Przykład:
Powód pozywa kontrahenta w sądzie w Katowicach. Sąd musi ocenić, czy rzeczywiście to on powinien rozpoznać sprawę, czy raczej sąd w Krakowie (miejsce siedziby pozwanego). To właśnie jest przedmiotem postępowania wpadkowego.
Jak wszczyna się postępowanie wpadkowe?
Takie postępowanie może zostać uruchomione:
- z urzędu – gdy sąd sam dostrzeże, że może być niewłaściwy (ale tylko do doręczenia pozwu, potem już tylko na zarzut),
- na zarzut pozwanego – zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy.
Kiedy postępowanie wpadkowe jest „niewidoczne”?
W praktyce często sąd dokonuje badania swojej właściwości na samym początku – zanim doręczy pozew. Jeśli uzna, że jest właściwy, sprawa toczy się dalej i… w aktach sprawy nie znajdziemy żadnego śladu tej czynności.
Dlaczego?
Bo w takiej sytuacji sąd nie wydaje żadnego formalnego postanowienia. To jest tylko jego wewnętrzna ocena, że sprawa należy do jego kompetencji.
📌 Przykład:
Sąd sprawdza, czy w umowie stron znajduje się ważna klauzula prorogacyjna wskazująca inny sąd. Jeśli uzna, że nie – stwierdza wewnętrznie swoją właściwość i prowadzi dalej sprawę, bez wydawania odrębnego postanowienia.
Zarzut niewłaściwości sądu – gdy okaże się niezasadny
Druga sytuacja postępowania wpadkowego pojawia się wtedy, gdy pozwany zgłosi zarzut niewłaściwości sądu, ale ostatecznie okaże się, że sąd jednak jest właściwy.
Przykład:
Pan Adam zostaje pozwany o zapłatę w sądzie w Kielcach. Twierdzi, że sprawa powinna toczyć się w Radomiu, i składa zarzut niewłaściwości. Sąd sprawdza dokumenty i stwierdza, że siedziba firmy pana Adama rzeczywiście znajduje się w Kielcach – a więc zarzut jest bezzasadny.
Powstaje pytanie: czy sąd w takiej sytuacji powinien wydać formalne postanowienie oddalające zarzut?
Czy sąd wydaje odrębne orzeczenie?
🔹 W doktrynie istnieją dwa stanowiska:
- Postulat de lege ferenda (na przyszłość): niektórzy autorzy twierdzą, że sąd powinien wyraźnie oddalić zarzut niewłaściwości postanowieniem. Dzięki temu strony miałyby pewność, że sprawa została rozstrzygnięta, a ich prawa są równo chronione.
- Stan aktualny (de lege lata): na gruncie obecnych przepisów sąd nie wydaje postanowienia.
Dlaczego?
Zgodnie z art. 222 zdanie drugie k.p.c., sąd oddalenie zarzutów formalnych, które nie prowadzą do odrzucenia pozwu, wskazuje dopiero w uzasadnieniu orzeczenia kończącego sprawę (np. wyroku).
Co to oznacza w praktyce?
- Jeśli zarzut niewłaściwości jest zasadny → sąd przekazuje sprawę innemu sądowi i wydaje w tym zakresie postanowienie.
- Jeśli zarzut niewłaściwości jest niezasadny → sąd prowadzi dalej sprawę i rozstrzyga ją merytorycznie, a w uzasadnieniu wyroku stwierdza, dlaczego zarzut oddalił.
Zarzut niewłaściwości to bowiem zarzut formalny. A od ponad 70 lat jego oddalenie nie prowadzi już do odrzucenia pozwu. Dlatego nie ma potrzeby wydawania odrębnego orzeczenia, które byłoby prawomocne jeszcze przed rozpoznaniem meritum sprawy.
Podsumowanie – co warto zapamiętać?
✔ Postępowanie wpadkowe w sprawie właściwości sądu nie dotyczy meritum sporu, lecz procedury – ma na celu ustalenie, czy sprawa trafiła do sądu właściwego.
✔ Jeśli sąd uzna się za właściwy już na początku (np. badając klauzulę prorogacyjną), nie wydaje żadnego postanowienia – sprawa po prostu toczy się dalej.
✔ Jeżeli pozwany podniesie zarzut niewłaściwości, a sąd go uwzględni – wydaje postanowienie o przekazaniu sprawy innemu sądowi.
✔ Jeżeli pozwany podniesie zarzut, ale jest on bezzasadny – sąd nie wydaje osobnego postanowienia, lecz odnosi się do zarzutu dopiero w uzasadnieniu wyroku.
✔ Z punktu widzenia stron ważne jest, aby mieć świadomość, że nie każde badanie właściwości pozostawia ślad w aktach – czasem są to tylko wewnętrzne czynności sądu.
Dzięki znajomości tych zasad strony mogą lepiej rozumieć przebieg procesu i przewidzieć, jakie działania sądu są możliwe w przypadku wątpliwości co do właściwości.
Podstawa prawna
art. 200 § 1², art. 222 zd. 2 – Kodeks postępowania cywilnego
Tematy porad zawartych w poradniku
„postępowanie wpadkowe właściwość sądu 2025”
„zarzut niewłaściwości sądu cywilnego”
„oddalenie zarzutu niewłaściwości postanowienie”
„badanie właściwości sądu w praktyce”
Przydatne linki urzędowe
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640190093/U/D19640093Lj.pdf – Kodeks postępowania cywilnego
https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości