Spory dotyczące stosunków rodzinnych należą do najdelikatniejszych i najważniejszych kategorii spraw rozpoznawanych przez sądy. Jednym z istotnych zagadnień proceduralnych jest pytanie: który sąd będzie właściwy do rozpoznania sprawy dotyczącej relacji pomiędzy rodzicami a dziećmi lub przysposabiającymi a przysposobionymi? Odpowiedzi dostarcza art. 42 kodeksu postępowania cywilnego, który przewiduje szczególną, tzw. wyłączną właściwość sądu.
Zrozumienie tego przepisu ma kluczowe znaczenie zarówno dla rodziców i dzieci, jak i dla pełnomocników procesowych – błędne określenie sądu właściwego może bowiem skutkować przedłużeniem postępowania, a nawet oddaleniem pozwu.
Jakie sprawy obejmuje art. 42 k.p.c.?
Art. 42 k.p.c. stanowi:
📄 „Powództwa ze stosunków między rodzicami a dziećmi oraz między przysposabiającym a przysposobionym wytacza się przed sąd miejsca zamieszkania powoda, jeżeli brak jest podstaw do ustalenia właściwości ogólnej.”
Zakres tego przepisu obejmuje wyłącznie sprawy procesowe (a więc toczące się w trybie spornym), w przeciwieństwie do postępowań nieprocesowych w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, które mają własne regulacje.
Do spraw mieszczących się w hipotezie art. 42 k.p.c. należą m.in.:
- ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa,
- zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa,
- ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa,
- rozwiązanie przysposobienia,
- zobowiązanie dziecka do ponoszenia kosztów utrzymania rodziny,
- roszczenia dotyczące zarządu majątkiem dziecka.
⚠️ Uwaga: przepis nie dotyczy spraw alimentacyjnych, które mają odrębną podstawę ustalenia właściwości.
Subsydiarny charakter przepisu
Właściwość określona w art. 42 k.p.c. ma charakter subsydiarny – oznacza to, że stosuje się ją dopiero wtedy, gdy nie można ustalić sądu według zasad ogólnych (np. gdy pozwany nie ma miejsca zamieszkania ani pobytu w Polsce).
Przykład 1:
🧑🦱 Pani Anna wnosi powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko obywatelowi Hiszpanii, który mieszka w Barcelonie i nie ma adresu zamieszkania w Polsce. W takim przypadku, skoro brak podstaw właściwości ogólnej, sprawa będzie rozpoznana przez sąd wskazany w art. 42 k.p.c., tj. według miejsca zamieszkania powoda.
Przykład 2:
👨🦰 Pan Marek składa pozew o zaprzeczenie ojcostwa wobec osoby mieszkającej w Krakowie. Tu stosuje się zasady ogólne (sąd właściwy dla pozwanego). Dopiero w razie ich braku można powołać się na art. 42 k.p.c.
Dwie interpretacje w doktrynie
Pojawia się pytanie: czy art. 42 k.p.c. ustanawia właściwość wyłączną tylko wtedy, gdy nie da się ustalić właściwości ogólnej, czy też zawsze – także wtedy, gdy możliwe jest ustalenie sądu według zasad ogólnych?
🔹 Pierwsza interpretacja (literalna) – wyłączny charakter ma dopiero właściwość subsydiarna. Oznacza to, że jeśli można zastosować właściwość ogólną, można ją modyfikować np. przez umowę prorogacyjną lub przepisy o właściwości przemiennej.
🔹 Druga interpretacja (funkcjonalna) – zarówno właściwość ogólna, jak i subsydiarna mają charakter wyłączny. W tej perspektywie art. 42 k.p.c. zawsze nakazuje rozpoznawanie spraw tego typu w sądzie określonym jako „wyłączny”, niezależnie od istnienia podstaw ogólnych.
👉 W doktrynie i orzecznictwie przeważa druga interpretacja, choć literalna treść przepisu wspiera pierwsze podejście. Argumentem za drugim rozwiązaniem jest m.in. szczególna rola interesu publicznego w sprawach dotyczących więzi rodzinnych.
Dlaczego to ważne dla stron?
Właściwość sądu to nie tylko kwestia formalna. Od niej zależy:
- czas trwania postępowania – błędne wniesienie pozwu do sądu niewłaściwego wydłuża proces,
- koszty postępowania – błędy proceduralne mogą generować dodatkowe wydatki,
- skuteczność pozwu – sąd niewłaściwy może zwrócić pozew lub przekazać sprawę innej jednostce.
Dlatego wnosząc sprawę z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi, zawsze warto sprawdzić, czy podstawą właściwości jest art. 27–30 k.p.c. (ogólna właściwość), czy już art. 42 k.p.c.
Podsumowanie – co zapamiętać?
✔ Art. 42 k.p.c. dotyczy wyłącznie spraw procesowych wynikających ze stosunków między rodzicami a dziećmi i przysposabiającymi a przysposobionymi.
✔ Sprawy alimentacyjne nie są objęte tym przepisem.
✔ Przepis ma charakter subsydiarny, ale w doktrynie przyjmuje się, że jego zastosowanie prowadzi do ustanowienia właściwości wyłącznej.
✔ Błędne ustalenie sądu właściwego może skutkować opóźnieniami i problemami proceduralnymi.
Podstawa prawna
- art. 42, art. 27–30, art. 41 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 61–127 – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość sądu w sprawach rodzinnych
- sprawy o ustalenie ojcostwa kpc
- art. 42 kodeks postępowania cywilnego
- spory rodzice dzieci przepisy