W sprawach ubezpieczeniowych ustawodawca przewidział szczególne zasady dotyczące wyboru sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Dzięki temu osoba poszkodowana lub uprawniona z umowy ubezpieczenia nie jest „skazana” wyłącznie na sąd miejsca siedziby ubezpieczyciela, lecz może skorzystać z tzw. właściwości przemiennej. To rozwiązanie z jednej strony zwiększa ochronę konsumenta, a z drugiej – rodzi wiele pytań praktycznych, szczególnie w zakresie możliwości zawierania umów prorogacyjnych.
Poniżej znajdziesz szczegółowe wyjaśnienie, jak działa właściwość przemienna w sprawach ubezpieczeniowych, jakie są jej ograniczenia oraz jakie znaczenie mają przepisy w odniesieniu do ubezpieczeń obowiązkowych, w tym OC komunikacyjnego.
Podstawy prawne właściwości przemiennej w sprawach ubezpieczeniowych
W przypadku roszczeń wynikających z umowy ubezpieczenia, ustawodawca przewidział kilka możliwości wyboru sądu:
- art. 10 ust. 1 ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej
„Powództwo o roszczenie wynikające z umowy ubezpieczenia można wytoczyć według przepisów o właściwości ogólnej albo przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia.” - art. 20 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych (u.u.o.)
„Powództwo o roszczenie wynikające z umów ubezpieczeń obowiązkowych lub obejmujące roszczenia z tytułu tych ubezpieczeń można wytoczyć bądź według przepisów o właściwości ogólnej, bądź przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby poszkodowanego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia, z zastrzeżeniem art. 34a.”
👉 W praktyce oznacza to, że powód (np. poszkodowany lub ubezpieczony) ma wybór:
albo pozwać ubezpieczyciela według zasad ogólnych (sąd właściwy dla siedziby pozwanego),
albo skorzystać z właściwości przemiennej i wnieść pozew do sądu swojego miejsca zamieszkania.
Czy przepisy o właściwości przemiennej są wyczerpujące?
W doktrynie dominuje pogląd, że art. 10 ustawy o działalności ubezpieczeniowej oraz art. 20 u.u.o. wyczerpująco regulują podstawy właściwości przemiennej w sprawach ubezpieczeniowych. Oznacza to, że przepisy ogólne o właściwości przemiennej z art. 32–37² k.p.c. nie znajdują tu zastosowania.
W konsekwencji, wybór sądu jest ograniczony wyłącznie do tych, które wskazał ustawodawca – nie można się powoływać na inne podstawy z kodeksu postępowania cywilnego.
Czy można zawrzeć umowę prorogacyjną w sprawach ubezpieczeniowych?
W literaturze pojawia się stanowisko, że zawarcie umowy prorogacyjnej (czyli umowy, w której strony umawiają się na właściwość konkretnego sądu) jest w sprawach ubezpieczeniowych niedozwolone. Argumentem jest ochrona słabszej strony – czyli ubezpieczonego lub poszkodowanego.
Jednak analiza przepisów wskazuje, że:
- art. 46 § 2 k.p.c. wyłącza stosowanie umów prorogacyjnych tylko w sprawach, gdzie występuje właściwość wyłączna,
- a w sprawach ubezpieczeniowych mamy do czynienia z właściwością przemienną, a nie wyłączną.
Dlatego należy przyjąć, że zawarcie umowy prorogacyjnej jest dopuszczalne, ale tylko wtedy, gdy poprawia sytuację ubezpieczonego (np. daje mu dodatkową możliwość wyboru sądu) i nie prowadzi do jej pogorszenia. Mówimy wówczas o charakterze semiimperatywnym tych przepisów.
Szczególny przypadek – art. 34a ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych
Osobną regulację przewidziano w odniesieniu do ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych:
- art. 34a ust. 1 u.u.o.
„Powództwo o odszkodowanie z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych wytacza się wyłącznie przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania albo siedziby poszkodowanego zdarzeniem powodującym szkodę albo przed sąd właściwy dla miejsca zaistnienia tego zdarzenia. W braku wskazanych wyżej podstaw właściwości miejscowej powództwo można wytoczyć przed sąd właściwy według przepisów o właściwości ogólnej.”
Ten przepis wprowadza właściwość wyłączną, ale nietypową – ponieważ powód nadal ma możliwość wyboru spośród dwóch (lub więcej) sądów. W doktrynie określa się to mianem „właściwości wyłącznej przemiennej”.
⚠️ W tym przypadku strony nie mogą zawrzeć umowy prorogacyjnej – wybór sądu został bowiem zamknięty w granicach wyraźnie wskazanych przez ustawodawcę.
Przykłady praktyczne
Przykład 1: spór o odszkodowanie z polisy mieszkaniowej
Pani Anna z Lublina miała polisę ubezpieczeniową mieszkania od pożaru. Po szkodzie ubezpieczyciel z siedzibą w Warszawie odmówił pełnej wypłaty odszkodowania. Pani Anna mogła:
- pozwać ubezpieczyciela w sądzie w Warszawie (właściwość ogólna),
- albo w sądzie w Lublinie – miejscu swojego zamieszkania (właściwość przemienna z art. 10 ustawy).
Wybrała sąd w Lublinie, co znacznie ułatwiło jej prowadzenie sprawy.
Przykład 2: wypadek drogowy i spór z OC sprawcy
Pan Marek z Katowic ucierpiał w wypadku drogowym spowodowanym przez kierowcę z Gdańska. Pozew o odszkodowanie z polisy OC sprawcy mógł wnieść:
- do sądu w Katowicach (miejsce zamieszkania poszkodowanego),
- do sądu w Gliwicach (miejsce zdarzenia drogowego),
- dopiero w braku tych możliwości – do sądu według zasad ogólnych (siedziba ubezpieczyciela).
Wybrał Katowice, dzięki czemu nie musiał podróżować przez pół Polski na każdą rozprawę.
Podsumowanie – najważniejsze wnioski
- W sprawach ubezpieczeniowych ustawodawca przewidział właściwość przemienną – powód może pozwać ubezpieczyciela nie tylko przed sąd jego siedziby, ale też przed sąd swojego miejsca zamieszkania.
- W przypadku OC komunikacyjnego mamy do czynienia ze szczególną właściwością wyłączną przemienną – powód wybiera sąd miejsca zamieszkania poszkodowanego lub sąd miejsca zdarzenia.
- Umowy prorogacyjne są co do zasady dopuszczalne, ale tylko wtedy, gdy nie pogarszają sytuacji ubezpieczonego.
- W praktyce wybór sądu często decyduje o szybkości i wygodzie prowadzenia procesu – warto o tym pamiętać, planując dochodzenie roszczeń od ubezpieczyciela.
Podstawa prawna
- art. 10 ust. 1 – ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej
- art. 20, art. 34a – ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK
- art. 32–37², art. 43, art. 46 § 1–2 – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość przemienna ubezpieczenia
- sąd w sprawach OC komunikacyjnego
- pozew przeciwko ubezpieczycielowi
- umowa prorogacyjna ubezpieczenie