W polskim prawie procesowym obowiązuje ogólna zasada actor sequitur forum rei, czyli że powód powinien wnieść pozew do sądu właściwego dla miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego. Ustawodawca w pewnych szczególnych sytuacjach odwrócił jednak tę regułę, przyznając powodowi prawo do wytoczenia powództwa przed sąd właściwy dla jego własnego miejsca zamieszkania lub siedziby. Taki przywilej nazywany jest forum actoris i ma na celu ochronę interesów powoda, zwłaszcza w sprawach, w których trudno byłoby mu dochodzić swoich praw w sądzie właściwym dla pozwanego.
Przepisy przewidujące takie rozwiązanie znajdziemy m.in. w art. 32, art. 351 i art. 372 Kodeksu postępowania cywilnego, a także w ustawach szczególnych (np. w ustawie o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej oraz ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych). Poniżej omawiam najważniejsze przypadki.
Alimenty i ustalenie pochodzenia dziecka – art. 32 k.p.c.
Zgodnie z art. 32 k.p.c.:
„Powództwo o roszczenie alimentacyjne oraz o ustalenie pochodzenia dziecka i związane z tym roszczenia można wytoczyć według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej.”
Dlaczego ustawodawca wprowadził takie rozwiązanie? Chodzi przede wszystkim o ułatwienie osobom uprawnionym (najczęściej dzieciom lub ich opiekunom) dochodzenia świadczeń niezbędnych do utrzymania. W praktyce oznacza to, że matka dochodząca alimentów na rzecz małoletniego dziecka może pozwać ojca nie tylko w sądzie jego miejsca zamieszkania, ale również w sądzie właściwym dla miejsca zamieszkania dziecka.
Czy to dotyczy również zmiany alimentów?
Tak – Sąd Najwyższy w uchwale z 16 kwietnia 1991 r. (III CZP 24/91) przesądził, że żądanie zmiany wysokości świadczeń alimentacyjnych nadal jest roszczeniem alimentacyjnym, niezależnie od podstawy prawnej. Nawet jeśli powód powołuje się nie na art. 138 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, lecz np. na zmianę siły nabywczej pieniądza (art. 358¹ § 3 k.c.), to sprawa wciąż ma charakter alimentacyjny i powinna być rozpatrywana według forum actoris.
Kiedy art. 32 k.p.c. nie ma zastosowania?
- Gdy zobowiązany do alimentów domaga się obniżenia świadczenia – nie jest to roszczenie alimentacyjne w rozumieniu przepisu, bo nie służy zapewnieniu środków utrzymania.
- Gdy ktoś żąda zwrotu wydatków poniesionych na utrzymanie dziecka (roszczenie regresowe z art. 140 k.r.o.) – nie chodzi tu o bieżące utrzymanie, lecz o rekompensatę już poniesionych kosztów.
👉 Przykład 1:
Pani Anna z Krakowa domaga się podwyższenia alimentów na syna od byłego męża mieszkającego w Szczecinie. Dzięki art. 32 k.p.c. może złożyć pozew w Krakowie, zamiast jeździć na rozprawy do odległego Szczecina.
Ochrona dóbr osobistych naruszonych przez media – art. 351 k.p.c.
Kolejny przepis to art. 351 k.p.c., wprowadzony nowelizacją z 2019 r., zgodnie z którym:
„Powództwo o ochronę dóbr osobistych naruszonych przy wykorzystaniu środków masowego przekazu można wytoczyć według miejsca zamieszkania lub siedziby powoda.”
Rozwiązanie to ma szczególne znaczenie w dobie Internetu, gdzie naruszenia dóbr osobistych (np. zniesławienie w artykule, obraźliwe komentarze) mogą być dostępne w całej Polsce. Wcześniej pojawiało się ryzyko, że powód będzie mógł pozwać w zasadzie przed dowolnym sądem, bo materiał był dostępny wszędzie. Teraz ustawodawca ograniczył to do sądu właściwego dla miejsca zamieszkania powoda.
👉 Przykład 2:
Pan Marek z Lublina został zniesławiony w artykule internetowym opublikowanym przez redakcję z Warszawy. Dzięki art. 351 k.p.c. może wytoczyć powództwo w Lublinie, co ułatwia mu dochodzenie roszczeń.
Spory z bankami – art. 372 k.p.c.
Kolejnym wyjątkiem jest art. 372 k.p.c.:
„Powództwo o roszczenie wynikające z czynności bankowej przeciwko bankowi, innej jednostce organizacyjnej uprawnionej do wykonywania czynności bankowych lub ich następcom prawnym można wytoczyć według miejsca zamieszkania lub siedziby powoda.”
Przepis ten został wprowadzony głównie z myślą o konsumentach pozywających banki – zwłaszcza w tzw. sprawach frankowych. Chodziło o to, aby sądy w dużych miastach (Warszawa, Gdańsk, Wrocław) nie były przeciążone setkami podobnych spraw i aby kredytobiorcy mogli procesować się bliżej swojego miejsca zamieszkania.
Problem interpretacyjny
Definicję czynności bankowych zawiera art. 5 Prawa bankowego. Tymczasem wielu kredytobiorców w sprawach frankowych dochodzi roszczeń nie z samej umowy kredytu, lecz z faktu jej nieważności (np. na podstawie art. 410 k.c. – zwrot nienależnego świadczenia). Powstaje więc pytanie, czy takie sprawy mieszczą się w zakresie art. 372 k.p.c.
Część prawników uważa, że literalnie – nie. Jednak w praktyce przepis stosuje się również do takich sporów, bo jego celem było właśnie odciążenie sądów i ułatwienie konsumentom dochodzenia roszczeń.
👉 Przykład 3:
Małżeństwo z Opola wzięło kredyt frankowy w banku mającym siedzibę w Warszawie. Teraz domaga się stwierdzenia nieważności umowy i zwrotu wpłaconych rat. Dzięki art. 372 k.p.c. mogą wnieść pozew w sądzie w Opolu, a nie w Warszawie.
Podsumowanie
Właściwość sądu według miejsca zamieszkania powoda (forum actoris) to wyjątek od ogólnej zasady pozywania według miejsca zamieszkania pozwanego. Ma ona szczególne znaczenie dla ochrony słabszej strony sporu – dziecka, konsumenta czy osoby pokrzywdzonej naruszeniem dóbr osobistych.
📌 Najważniejsze regulacje:
- art. 32 k.p.c. – alimenty i ustalenie pochodzenia dziecka,
- art. 351 k.p.c. – ochrona dóbr osobistych naruszonych w mediach,
- art. 372 k.p.c. – spory wynikające z czynności bankowych.
Dzięki tym przepisom powód nie jest zmuszony dojeżdżać na rozprawy w odległe miejsca, co znacząco ułatwia dochodzenie sprawiedliwości.
Podstawa prawna
- art. 32, art. 35, art. 43, art. 351, art. 372 Kodeksu postępowania cywilnego
- art. 138, art. 140 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
- art. 358¹ § 3, art. 410 Kodeksu cywilnego
- art. 5 ustawy – Prawo bankowe
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość sądu forum actoris
- alimenty a miejsce zamieszkania powoda
- dobra osobiste naruszone w internecie
- pozew przeciwko bankowi kredyt frankowy
Przydatne linki do urzędowych źródeł
- https://isap.sejm.gov.pl/ – Internetowy System Aktów Prawnych (ustawy i kodeksy)
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://www.uokik.gov.pl/ – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
- https://bip.ms.gov.pl/pl/rejestry-i-ewidencje/sady-powszechne/ – wykaz sądów powszechnych