Wybór sądu w sprawie cywilnej ma ogromne znaczenie praktyczne – to on decyduje o tym, gdzie i przed kim będzie toczył się proces. Zasadą jest kierowanie pozwu do sądu ogólnie właściwego, czyli sądu miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego. Ustawodawca przewidział jednak pewien wyjątek – tzw. właściwość przemienną, która daje stronie powodowej dodatkowe uprawnienie: możliwość wyboru sądu spośród kilku właściwych.
Dzięki temu rozwiązaniu powód może uniknąć sytuacji, w której musiałby prowadzić proces w odległym mieście, co wiązałoby się z dodatkowymi kosztami i utrudnieniami. Warto jednak pamiętać, że korzystanie z tej instytucji wiąże się z pewnymi obowiązkami procesowymi i nie zawsze będzie możliwe.
Czym jest właściwość przemienna?
Podstawę tej instytucji określa art. 31 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, który stanowi:
„Powództwo w sprawach objętych właściwością przemienną można wytoczyć bądź według przepisów o właściwości ogólnej, bądź przed sąd oznaczony w przepisach jej dotyczących.”
Z przepisu wynika, że to powód decyduje, czy kieruje pozew do sądu ogólnie właściwego, czy korzysta z przepisów o właściwości przemiennej. Jest to więc tzw. akt dyspozycji formalnej, polegający na świadomym wyborze sądu.
👉 Kluczowe znaczenie: właściwość przemienna jest wyjątkiem od zasady ogólnej i nie można jej interpretować rozszerzająco. W razie wątpliwości sąd przyjmie, że powód nie ma prawa wyboru i sprawa powinna być rozpoznana przez sąd ogólnie właściwy.
Dlaczego istnieje właściwość przemienna?
Celem tej instytucji jest ochrona interesów strony powodowej, która często znajduje się w słabszej pozycji wobec pozwanego. Dzięki niej powód może uniknąć nadmiernych utrudnień procesowych.
Przykład:
- Gdy powód dochodzi roszczenia z umowy wykonania dzieła, może pozwać wykonawcę nie tylko przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania pozwanego, ale także przed sąd, w którego okręgu dzieło miało być wykonane.
W praktyce oznacza to, że to powód decyduje, czy wygodniej jest mu prowadzić proces w miejscu swojego działania, czy tam, gdzie znajduje się pozwany.
Przykłady zastosowania właściwości przemiennej
1. Sprawa konsumencka
Pani Katarzyna kupiła sprzęt AGD przez internet od spółki z siedzibą w Warszawie. Produkt okazał się wadliwy, a sprzedawca odmówił naprawy. Pani Katarzyna, mieszkająca w Krakowie, może:
- pozwać spółkę w Warszawie (sąd ogólnie właściwy),
- lub w Krakowie – przed sąd swojego miejsca zamieszkania, korzystając z właściwości przemiennej w sprawach konsumenckich.
Dzięki temu nie musi ponosić kosztów dojazdu do innego miasta.
2. Sprawa z umowy o dzieło
Pan Marek zlecił wykonanie strony internetowej firmie z Gdańska. Umowa przewidywała, że prace będą realizowane i odbierane w Łodzi. Po niewywiązaniu się wykonawcy z umowy pan Marek może:
- wnieść pozew w Gdańsku (sąd ogólnie właściwy),
- lub w Łodzi – przed sąd, gdzie miało nastąpić wykonanie umowy.
Ograniczenia właściwości przemiennej
⚠️ Choć jest to istotne uprawnienie, powód musi pamiętać o kilku zasadach:
- Nie każdy rodzaj sprawy podlega właściwości przemiennej – przepisy wskazują ją tylko w wybranych kategoriach (np. sprawy konsumenckie, roszczenia z umów, sprawy alimentacyjne).
- Obowiązek uzasadnienia wyboru – zgodnie z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c., jeżeli powód wnosi pozew do sądu wybranego na podstawie właściwości przemiennej, musi wskazać fakty uzasadniające ten wybór. Brak uzasadnienia może skutkować przekazaniem sprawy do sądu ogólnie właściwego.
- Brak możliwości rozszerzania przepisu – sąd nie przyjmie argumentów powoda, jeśli nie będą one jednoznacznie wynikały z ustawy.
Znaczenie konstytucyjne
W ostatnich latach właściwość przemienna nabrała dodatkowego znaczenia. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 22 marca 2017 r. (sygn. K 12/15) uznał, że ograniczanie jej w stosunku do pracowników tymczasowych narusza konstytucyjne prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz zasadę równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji).
W praktyce oznacza to, że właściwość przemienna przestaje być jedynie „przywilejem” powoda, a staje się elementem systemu ochrony słabszych stron w procesie cywilnym, gwarantowanym przez Konstytucję.
Co jeśli sąd uzna swoją niewłaściwość?
Jeśli powód nie uzasadni wyboru sądu przemiennie właściwego, sąd może uznać, że jest niewłaściwy i przekaże sprawę do sądu ogólnie właściwego. W takiej sytuacji powraca zasada ogólna: sprawa będzie rozpoznawana w miejscu zamieszkania lub siedziby pozwanego.
Podsumowanie – co powinieneś zapamiętać?
- Właściwość przemienna to uprawnienie powoda do wyboru sądu w określonych sprawach cywilnych.
- Jest wyjątkiem od zasady ogólnej – stosuje się ją tylko w przypadkach przewidzianych przez ustawę.
- Skorzystanie z niej wymaga uzasadnienia w pozwie.
- Jej celem jest ochrona strony słabszej i zapewnienie rzeczywistego prawa do sądu.
- W razie wątpliwości zawsze zwycięża zasada ogólna – pozew trafia do sądu miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego.
Podstawa prawna
- art. 31 § 1, art. 43 § 1, art. 187 § 1 pkt 2 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
- wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 marca 2017 r., sygn. K 12/15
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość przemienna w postępowaniu cywilnym
- wybór sądu przez powoda 2025
- prawo do sądu a ochrona słabszej strony
Przydatne linki urzędowe
- https://isap.sejm.gov.pl/ – Internetowy System Aktów Prawnych
- https://www.sn.pl/ – Sąd Najwyższy
- https://trybunal.gov.pl/ – Trybunał Konstytucyjny
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości