Kwestia właściwości ogólnej sądu wobec jednostek samorządu terytorialnego i ich jednostek organizacyjnych często budzi wątpliwości w praktyce. W szczególności chodzi o sytuacje, gdy stroną w procesie staje się tzw. statio municipi, czyli jednostka organizacyjna gminy, powiatu lub województwa nieposiadająca osobowości prawnej, ale reprezentująca jednostkę samorządu terytorialnego w procesie. Poniżej wyjaśniam, jak ustalić sąd właściwy w takich sprawach, jakie przepisy mają zastosowanie oraz jakie przykłady można spotkać w praktyce.
Czym jest statio municipi?
👉 Statio municipi to określenie jednostek pomocniczych samorządu terytorialnego, które same nie mają osobowości prawnej, ale w określonych sytuacjach procesowych działają w imieniu gminy, powiatu lub województwa. Najczęściej są to:
- jednostki budżetowe (art. 11 ustawy o finansach publicznych),
- zakłady budżetowe (art. 14 ustawy o finansach publicznych).
Pojęcie to powstało w nawiązaniu do statio fisci – jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa. Różnica polega jednak na tym, że:
- statio fisci działa samodzielnie i z mocy prawa reprezentuje Skarb Państwa,
- statio municipi reprezentuje gminę/powiat/województwo tylko na podstawie upoważnienia organu wykonawczego (np. wójta, burmistrza, prezydenta miasta).
Choć część doktryny kwestionuje zasadność używania tego pojęcia, to w praktyce procesowej jest ono na tyle ugruntowane, że trudno je całkowicie odrzucić.
Jak ustalić sąd właściwy dla statio municipi?
Podstawową regułę określa art. 30 kodeksu postępowania cywilnego:
„Powództwo przeciwko osobie prawnej wytacza się według miejsca jej siedziby.”
(art. 30 k.p.c.)
W przypadku jednostek samorządu terytorialnego oznacza to, że sądem właściwości ogólnej jest sąd właściwy dla siedziby gminy, powiatu lub województwa, a nie dla siedziby samej jednostki organizacyjnej.
Dlaczego nie stosujemy art. 29 k.p.c.?
Część praktyków próbowała stosować art. 29 k.p.c., który dotyczy statio fisci, w drodze analogii. Jednak takie rozwiązanie jest błędne, ponieważ:
- art. 30 k.p.c. jest zasadą ogólną,
- art. 29 k.p.c. jest wyjątkiem stworzonym specjalnie dla Skarbu Państwa, który nie ma jednej siedziby (stąd potrzeba szczególnej regulacji).
W przypadku gmin czy powiatów problem nie istnieje – każda jednostka samorządu ma jasno określoną siedzibę w aktach prawa powszechnego (np. rozporządzeniach Rady Ministrów).
Wniosek: dla statio municipi właściwy jest sąd siedziby jednostki samorządu terytorialnego, a nie sąd miejsca działania tej jednostki pomocniczej.
Przykłady praktyczne
📌 Przykład 1 – spór o zapłatę
Gminny Ośrodek Sportu w Górzycach (jednostka budżetowa gminy Górzyce) nie zapłacił przedsiębiorcy za usługi remontowe. Przedsiębiorca chce pozwać gminę.
➡ Sądem właściwym będzie sąd rejonowy w miejscowości, w której mieści się siedziba gminy Górzyce, a nie sąd w miejscowości, gdzie znajduje się ośrodek sportu.
📌 Przykład 2 – odszkodowanie
Powiatowy Zarząd Dróg w Radłowie (jednostka budżetowa powiatu radłowskiego) wyrządził szkodę przedsiębiorcy podczas prac drogowych. Pozew trzeba skierować przeciwko powiatowi.
➡ Właściwy będzie sąd w siedzibie powiatu Radłów, a nie sąd miejsca, gdzie działa zarząd dróg.
📌 Przykład 3 – wyjątek (statio fisci)
Starosta Nowodworski działa jako organ reprezentujący Skarb Państwa (np. w sprawie o zwrot wywłaszczonej nieruchomości – art. 11 ustawy o gospodarce nieruchomościami).
➡ W tym wypadku zastosowanie ma art. 29 k.p.c., a właściwy będzie sąd siedziby starostwa, ponieważ działa ono jako statio fisci, a nie jako statio municipi.
Kluczowe wnioski
- Statio municipi to jednostka budżetowa lub zakład budżetowy działający w imieniu gminy, powiatu czy województwa.
- Właściwość ogólna ustalana jest według siedziby jednostki samorządu terytorialnego (art. 30 k.p.c.), a nie według miejsca działania jednostki organizacyjnej.
- Nie ma podstaw do stosowania analogii z art. 29 k.p.c., ponieważ ten dotyczy wyłącznie Skarbu Państwa.
- Wyjątek pojawia się tylko wtedy, gdy organ samorządowy działa jako przedstawiciel Skarbu Państwa (statio fisci).
Podstawa prawna
- art. 29, art. 30 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 11, art. 14 – ustawa o finansach publicznych
- art. 4 ust. 1 pkt 3 – ustawa o samorządzie gminnym
- art. 3 ust. 1 pkt 2 – ustawa o samorządzie powiatowym
- art. 11 – ustawa o gospodarce nieruchomościami
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość ogólna statio municipi
- pozywanie jednostki budżetowej gminy
- sąd właściwy przeciwko powiatowi
- statio fisci a statio municipi