Kwestia ustalenia właściwości miejscowej sądu wobec osób pozbawionych wolności od dawna budzi wątpliwości zarówno w doktrynie prawa, jak i w praktyce sądowej. Problem sprowadza się do pytania: czy miejscowość, w której znajduje się zakład karny lub areszt śledczy, może być uznana za miejsce zamieszkania osadzonego, czy też należy przyjmować inne kryteria?
Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta, bo zależy od tego, jak rozumiemy pojęcie „zamiaru pobytu” oraz jak odróżnimy przymusowy pobyt w jednostce penitencjarnej od dobrowolnego wyboru miejsca życia.
Czym jest miejsce zamieszkania w świetle prawa?
Zgodnie z art. 25 Kodeksu cywilnego:
„Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.”
Przepis ten łączy dwa elementy:
- Faktyczny pobyt w danej miejscowości (element obiektywny),
- Zamiar stałego pobytu (element subiektywny).
W przypadku osób wolnych oba te elementy zazwyczaj pokrywają się – ktoś mieszka w Warszawie, bo faktycznie tam przebywa i chce tam mieszkać. W przypadku osób pozbawionych wolności pojawia się jednak komplikacja: ich obecność w zakładzie karnym wynika z przymusu, a nie z wyboru.
Czy zakład karny może być miejscem zamieszkania?
Argumenty przeciw:
- Pobyt w zakładzie karnym nie wynika z dobrowolnej decyzji, lecz z przymusu państwowego.
- Osadzony zazwyczaj nie chce tam mieszkać, a po zakończeniu kary planuje powrót do rodziny czy poprzedniego środowiska.
Dlatego część doktryny twierdzi, że osadzeni w ogóle nie mają miejsca zamieszkania albo ich miejscem zamieszkania pozostaje miejscowość sprzed osadzenia.
Argumenty za:
- „Zamiar pobytu” nie oznacza „chęci”, ale nastawienie psychiczne, że w danym miejscu przebywa się przez dłuższy, przewidywalny okres.
- W przypadku długoterminowego osadzenia trudno uznać, że ktoś ma zamiar mieszkać w miejscowości, do której wróci dopiero po 15 czy 20 latach.
- Badania kryminologiczne pokazują, że wielu więźniów długoterminowych po wyjściu z zakładu karnego nie wraca do poprzedniego środowiska, lecz osiedla się w nowym miejscu.
Z tego względu coraz częściej przyjmuje się, że przy karach wieloletnich miejscem zamieszkania staje się miejscowość, w której znajduje się zakład karny.
Przykłady praktyczne
📄 Przykład 1 – kara krótka
Pan Marek został skazany na 8 miesięcy pozbawienia wolności i osadzony w zakładzie karnym w Białej Podlaskiej. Jego rodzina i dom znajdują się w Lublinie i po zakończeniu kary planuje tam wrócić.
➡ W tym przypadku przyjmuje się, że jego miejscem zamieszkania nadal jest Lublin, a nie miejscowość zakładu karnego.
📄 Przykład 2 – kara długa
Pan Krzysztof odsiaduje wyrok 15 lat pozbawienia wolności w zakładzie karnym w Sieradzu. Jego rodzina zrywa z nim kontakt, a on sam nie ma dokąd wrócić. Po wyjściu planuje rozpocząć nowe życie w miejscu, w którym będzie miał wsparcie resocjalizacyjne.
➡ W takiej sytuacji uzasadnione jest przyjęcie, że jego miejscem zamieszkania w trakcie odbywania kary jest Sieradz, bo tam faktycznie i na stałe przebywa.
Konsekwencje dla właściwości sądu
Właściwość ogólna – zgodnie z art. 27 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego – opiera się na miejscu zamieszkania pozwanego. Oznacza to, że:
- przy karach krótkoterminowych sądem właściwym będzie sąd miejsca sprzed osadzenia (np. sąd w Lublinie dla pana Marka),
- przy karach długoterminowych – właściwy może być sąd miejsca zakładu karnego (np. sąd w Sieradzu dla pana Krzysztofa).
To rozróżnienie ma ogromne znaczenie m.in. w sprawach cywilnych dotyczących osadzonych, np. rozwodowych, spadkowych czy o odszkodowanie.
Podsumowanie
✔ Osoby pozbawione wolności nie tracą miejsca zamieszkania, ale sposób jego ustalenia zależy od długości kary.
✔ Kary krótkie – miejsce zamieszkania pozostaje tam, gdzie więzień mieszkał wcześniej i planuje wrócić.
✔ Kary długie – bardziej realistyczne jest przyjęcie, że miejscem zamieszkania jest miejscowość zakładu karnego.
✔ To rozróżnienie wpływa bezpośrednio na właściwość miejscową sądu i nie można go bagatelizować.
Podstawa prawna:
- art. 25 – Kodeks cywilny
- art. 27 § 1 – Kodeks postępowania cywilnego
Tematy porad zawartych w poradniku:
- właściwość miejscowa sądu osadzonych
- miejsce zamieszkania więźnia
- sprawy cywilne osób pozbawionych wolności
- ustalenie sądu właściwego dla osadzonego
Przydatne linki urzędowe:
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640160093/U/D19640093Lj.pdf – Kodeks cywilny
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640130060/U/D19640060Lj.pdf – Kodeks postępowania cywilnego
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości