Określenie sądu miejscowo właściwego to jeden z podstawowych kroków w każdej sprawie cywilnej. To od tej czynności zależy, czy pozew trafi do właściwego organu, a tym samym – czy postępowanie zostanie przeprowadzone prawidłowo i sprawnie. Problem polega na tym, że ustalenie sądu właściwego miejscowo nie sprowadza się do jednego prostego działania, lecz wymaga przejścia przez trzy etapy.
W tym poradniku wyjaśniam:
- czym dokładnie jest właściwość miejscowa,
- dlaczego w doktrynie istnieją różnice poglądów co do jej zakresu,
- jak krok po kroku wygląda proces ustalania sądu miejscowo właściwego,
- jakie pułapki czyhają na strony i jak ich uniknąć.
Czym jest właściwość miejscowa?
Właściwość miejscowa to pojęcie z zakresu procedury cywilnej, które odpowiada na pytanie: który sąd – z punktu widzenia terytorium – powinien rozpoznać sprawę. W doktrynie prawa procesowego pojawiają się jednak rozbieżności.
- Pierwsze podejście – przyjmuje, że właściwość miejscowa to wyłącznie regulacje zawarte w art. 27–46 k.p.c. To one mają wskazywać, gdzie należy wytoczyć powództwo (np. sąd miejsca zamieszkania pozwanego).
- Drugie podejście – rozszerza pojęcie właściwości miejscowej, wskazując, że nie kończy się ona na przepisach k.p.c., ale obejmuje także przepisy ustrojowe i wykonawcze, które określają obszary działania poszczególnych sądów.
W praktyce drugie podejście jest trafniejsze, ponieważ inaczej mogłoby dojść do sytuacji, w której ustalamy jedynie „punkt na mapie Polski”, ale nie potrafimy wskazać konkretnego sądu. A przecież art. 200 § 1¹ k.p.c. wymaga, aby sąd z urzędu badał swoją właściwość w każdym stanie sprawy – co oznacza zarówno odniesienie do przepisów k.p.c., jak i do regulacji ustrojowych.
Dlaczego nie wystarczy k.p.c.?
Zastosowanie art. 27–46 k.p.c. pozwala ustalić miejsce, z którym należy powiązać właściwość sądu (np. miejscowość zamieszkania pozwanego). Jednak te przepisy nie wskazują jeszcze który sąd w danym obszarze jest właściwy. To tak, jakbyśmy wiedzieli, że sprawa powinna być rozpatrywana w Gdańsku, ale nie wiedzieli, czy właściwy jest Sąd Rejonowy Gdańsk-Północ, Gdańsk-Południe, czy może Sąd Okręgowy.
Aby tego dokonać, musimy sięgnąć do:
- ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych,
- rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości, które wyznaczają obszary działania poszczególnych sądów.
Dopiero połączenie tych regulacji daje pełny obraz i pozwala wskazać właściwy sąd.
Trzy etapy ustalania sądu miejscowo właściwego 📌
Proces ustalania sądu miejscowo właściwego można podzielić na trzy etapy:
- Etap pierwszy – ustalenie punktu na mapie Polski (na podstawie art. 27–46 k.p.c.).
- Etap drugi – sprawdzenie, który sąd obejmuje swoim obszarem ten punkt (na podstawie p.u.s.p. i rozporządzeń).
- Etap trzeci – uwzględnienie wyjątków wynikających z przepisów wykonawczych (np. sprawy przekazane innemu sądowi niezależnie od miejsca).
Poniżej omówimy każdy z nich szczegółowo wraz z przykładami.
Etap pierwszy – ustalenie punktu na mapie
Ten etap polega na wskazaniu miejsca, według którego ustala się sąd właściwy. Posługujemy się w tym celu art. 27–46 k.p.c. – są to przepisy szczegółowo regulujące różne sytuacje.
🔹 Przykłady przepisów:
- art. 27 k.p.c. – ogólna zasada: sądem właściwym jest sąd miejsca zamieszkania pozwanego,
- art. 30 k.p.c. – dla przedsiębiorców: sąd miejsca prowadzenia działalności,
- art. 33 k.p.c. – w sprawach o roszczenia alimentacyjne: sąd miejsca zamieszkania uprawnionego,
- art. 34 k.p.c. – w sprawach o roszczenia z umowy: sąd miejsca wykonania umowy.
👉 Przykład praktyczny
Pan Marek prowadzący firmę budowlaną w Lublinie pozywa swojego klienta z Rzeszowa o zapłatę zaległego wynagrodzenia. Sprawa dotyczy umowy, która miała być wykonywana w Sandomierzu. Na podstawie k.p.c. Pan Marek ma do wyboru:
- sąd miejsca zamieszkania pozwanego (Rzeszów),
- sąd miejsca wykonania umowy (Sandomierz).
Na tym etapie ustaliliśmy więc punkt na mapie – Rzeszów lub Sandomierz.
Etap drugi – przyporządkowanie punktu do konkretnego sądu
Po ustaleniu miejsca (np. miasta, w którym pozwany mieszka, albo miejsca wykonania umowy), konieczne jest sprawdzenie, który sąd obejmuje swoim obszarem ten punkt.
Na tym etapie nie korzystamy już z k.p.c., tylko sięgamy do przepisów ustrojowych i wykonawczych:
- ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (p.u.s.p.),
- rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości określających siedziby sądów i ich obszary właściwości.
Jak to działa w praktyce?
Każdy sąd rejonowy i okręgowy ma wyznaczony obszar działania, obejmujący określone gminy, powiaty czy dzielnice. Ustalenie, który sąd obejmuje wskazany w etapie pierwszym punkt, wymaga sięgnięcia właśnie do tych regulacji.
👉 Przykład praktyczny
Załóżmy, że w etapie pierwszym ustaliliśmy, że właściwym miejscem jest Rzeszów. Teraz musimy sprawdzić, czy sprawa należy do:
- Sądu Rejonowego w Rzeszowie (i którego wydziału – bo np. dla spraw gospodarczych działają wydziały gospodarcze),
- czy może – z uwagi na wartość przedmiotu sporu – do Sądu Okręgowego w Rzeszowie.
Jeśli sprawa dotyczy roszczenia na kwotę 80 000 zł, będzie to Sąd Okręgowy w Rzeszowie, ponieważ zgodnie z art. 17 k.p.c. do sądów okręgowych należą sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 75 000 zł.
🔎 Wniosek: Etap drugi polega na przełożeniu „punktu na mapie” na nazwę konkretnego sądu – np. „Sąd Rejonowy w Rzeszowie, Wydział VI Gospodarczy” lub „Sąd Okręgowy w Rzeszowie”.
Etap trzeci – uwzględnienie wyjątków
Nawet jeśli w etapie drugim udało się precyzyjnie wskazać sąd, trzeba jeszcze zbadać, czy sprawa nie została wyłączona z jego właściwości i nie przekazano jej innemu sądowi.
Podstawę do takich wyjątków stanowią przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. 20 pkt 1a–3a i pkt 5–10 p.u.s.p.. Na ich mocy Minister Sprawiedliwości może w drodze rozporządzenia przekazać określone kategorie spraw do innych sądów.
Jakie to mogą być wyjątki?
- Sprawy wieczystoksięgowe w niektórych rejonach są rozpatrywane tylko przez wyznaczone wydziały.
- Niektóre sprawy gospodarcze mogą być „skoncentrowane” w jednym sądzie w danym okręgu, aby zapewnić specjalizację sędziów.
- Część spraw rodzinnych (np. o przysposobienie) również trafia do sądów wyznaczonych rozporządzeniem.
👉 Przykład praktyczny
Sprawa o ustanowienie hipoteki na nieruchomości położonej w gminie X formalnie powinna trafić do sądu rejonowego właściwego dla tej gminy. Jednak rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości może przewidywać, że wszystkie sprawy wieczystoksięgowe w tym powiecie prowadzi Sąd Rejonowy w mieście Y. W efekcie pozew trzeba złożyć w mieście Y – mimo że obszarowo bliżej jest sąd w gminie X.
Dlaczego trzy etapy są niezbędne?
Gdybyśmy poprzestali na pierwszym etapie (przepisy k.p.c.), wiedzielibyśmy tylko dla jakiego miejsca należy szukać sądu. Nie mielibyśmy jednak pewności, który sąd konkretnie jest właściwy.
Z kolei pominięcie trzeciego etapu mogłoby doprowadzić do skierowania sprawy do sądu, który teoretycznie jest właściwy, ale w praktyce nie zajmuje się już danym typem spraw – ponieważ zostały one scentralizowane gdzie indziej.
Dlatego dopiero przejście przez wszystkie trzy etapy daje pełną gwarancję prawidłowego ustalenia sądu właściwego miejscowo.
Podsumowanie – krok po kroku 📄
- Etap I – k.p.c. (art. 27–46)
- Ustal punkt na mapie (np. miejsce zamieszkania pozwanego, miejsce wykonania umowy).
- Etap II – przepisy ustrojowe (p.u.s.p. i rozporządzenia)
- Sprawdź, który sąd obejmuje swoim obszarem wskazane miejsce.
- Etap III – przepisy wykonawcze do p.u.s.p.
- Zweryfikuj, czy sprawa nie została przekazana innemu sądowi w drodze rozporządzenia.
Tylko taka analiza pozwala uniknąć błędów i zapewnia, że sprawa trafi do właściwego sądu, który rzeczywiście ma kompetencje do jej rozpoznania.
Podstawa prawna
- art. 27–46, art. 200 § 1¹, art. 17 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 20 pkt 1a–3a, pkt 5–10 – ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych
Tematy porad zawartych w poradniku
- trzy etapy ustalania sądu miejscowo właściwego
- właściwość miejscowa w postępowaniu cywilnym
- przepisy k.p.c. o właściwości 2025
- błędny wybór sądu cywilnego
Przydatne adresy urzędowe
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://orzeczenia.ms.gov.pl – Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych
- https://bip.ms.gov.pl – Biuletyn Informacji Publicznej Ministerstwa Sprawiedliwości