Przepisy o właściwości sądów to fundament postępowania cywilnego – od nich zależy, który sąd rozpozna daną sprawę. Wśród nich wyjątkową regulację zawiera art. 18 Kodeksu postępowania cywilnego, który przewiduje możliwość przekazania sprawy z sądu rejonowego do sądu okręgowego. To rozwiązanie jest stosowane bardzo rzadko, ale warto wiedzieć, w jakich sytuacjach może się pojawić i jakie skutki dla stron wywołuje.
Na czym polega właściwość z art. 18 k.p.c.?
Zgodnie z art. 18 § 1 zd. 1 k.p.c.:
„Jeżeli przy rozpoznawaniu sprawy w sądzie rejonowym powstanie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, sąd ten może przekazać sprawę do rozpoznania sądowi okręgowemu.”
W praktyce oznacza to, że sąd rejonowy, zamiast sam rozstrzygać sprawę, może zwrócić się do sądu okręgowego, jeśli pojawi się problem prawny trudny do jednoznacznej interpretacji.
Co istotne:
- przekazanie nie jest obowiązkiem, a jedynie uprawnieniem sądu rejonowego,
- sąd okręgowy nie zawsze musi sprawę przyjąć – zgodnie z art. 18 § 2 k.p.c. może ją zwrócić, jeżeli uzna, że nie ma podstaw do rozpoznania jej w wyższej instancji.
Spory terminologiczne – delegacja czy właściwość ruchoma?
W doktrynie prawa cywilnego pojawiają się różne określenia tej instytucji:
- część autorów mówi o „właściwości delegacyjnej”,
- inni używają określenia „właściwość ruchoma”.
Lepsze wydaje się drugie ujęcie – w art. 18 k.p.c. nie mamy bowiem do czynienia z klasycznym „delegowaniem” sprawy przez przełożony sąd, ale z mechanizmem, w którym sąd rejonowy sam występuje o przekazanie sprawy, a sąd okręgowy decyduje, czy ją przyjąć. To bardziej przypomina przesunięcie („przerzucenie”) sprawy między sądami niż odgórne wyznaczenie innego sądu.
Jakie zagadnienia prawne uzasadniają przekazanie sprawy?
⚖️ Art. 18 k.p.c. wymaga, aby w sprawie pojawiło się zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.
Oznacza to, że:
- problem musi dotyczyć wykładni prawa – zarówno materialnego, jak i procesowego,
- nie mogą to być trudności dotyczące ustalenia stanu faktycznego (np. oceny zeznań świadków, analizy dokumentów czy opinii biegłych),
- nie wystarczy, że sprawa jest skomplikowana dowodowo – to normalny obowiązek każdego sądu.
👉 Jeśli sąd uzna, że sprawa jest złożona wyłącznie pod względem faktycznym, może jedynie zastosować art. 47 § 4 k.p.c. i poszerzyć skład orzekający.
Praktyka i znaczenie regulacji
W teorii art. 18 k.p.c. miał służyć poprawie jakości orzeczeń – trudne prawnie sprawy miały trafiać do sądu wyższej instancji, gdzie orzekają sędziowie z większym doświadczeniem. Jednak praktyka pokazała coś innego:
- sądy rejonowe bardzo rzadko korzystają z tego przepisu,
- sądy okręgowe często odsyłają sprawy z powrotem, uznając, że nie zachodzi przesłanka „poważnych wątpliwości prawnych”.
W efekcie art. 18 k.p.c. w praktyce ma marginalne znaczenie i jest często postrzegany jako przepis przestarzały.
Przykłady zastosowania art. 18 k.p.c.
Przykład 1 – skomplikowana kwestia własności intelektualnej
Spółka „AlfaTech” wytoczyła powództwo o ochronę praw autorskich przeciwko firmie „BetaSoft”. Sprawa toczyła się przed sądem rejonowym w Rzeszowie. W toku postępowania pojawiła się wątpliwość, czy nowa forma programu komputerowego korzysta z ochrony jako utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Sąd rejonowy uznał, że interpretacja przepisów jest wyjątkowo złożona i przekazał sprawę do sądu okręgowego. Ten ostatecznie sprawę przyjął.
Przykład 2 – spór o stosowanie nowego przepisu procesowego
Pan Marek pozwał bank o zwrot opłat pobranych w związku z tzw. kredytem frankowym. Sprawa toczyła się przed sądem rejonowym w Bydgoszczy. Podczas rozpoznawania sprawy powstała wątpliwość, czy można zastosować nowy przepis wprowadzający szczególną ochronę konsumentów w umowach kredytowych. Sąd rejonowy uznał, że interpretacja przepisu może mieć znaczenie precedensowe i przekazał sprawę do sądu okręgowego. Ten jednak zwrócił sprawę, uznając, że zagadnienie nie uzasadnia zmiany właściwości.
Czy art. 18 k.p.c. ma dziś sens?
Współcześni prawnicy nie są zgodni co do przydatności tej regulacji:
- część (jak prof. A. Łazarska) uważa, że art. 18 k.p.c. ma ogromny potencjał – mógłby przyczynić się do lepszej ochrony prawnej stron, gdyby był stosowany częściej,
- inni (jak sędzia J. Gudowski) twierdzą, że to relikt dawnych czasów, kiedy funkcjonowała inna struktura sądów i przekazanie sprawy miało realny wpływ na dostęp do Sądu Najwyższego.
Obecnie bowiem dostęp do SN zależy wyłącznie od spełnienia przesłanek dopuszczalności skargi kasacyjnej, a nie od tego, który sąd rozpoznawał sprawę w pierwszej instancji. Dlatego wielu ekspertów podkreśla, że art. 18 k.p.c. to przepis o charakterze marginalnym, wręcz anachronicznym.
Podsumowanie
- Art. 18 k.p.c. pozwala przekazać sprawę z sądu rejonowego do sądu okręgowego, gdy pojawi się poważna wątpliwość prawna.
- Zastosowanie tego przepisu dotyczy wyłącznie problemów interpretacyjnych prawa, a nie trudności faktycznych.
- W praktyce przepis jest używany bardzo rzadko i przez wielu uznawany za przestarzały.
- Dla stron postępowania oznacza to, że nie mogą liczyć na „przerzucenie” trudnej sprawy tylko dlatego, że wydaje się skomplikowana – decyzja należy wyłącznie do sądu.
Podstawa prawna
- art. 18 § 1–2 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 47 § 4 – Kodeks postępowania cywilnego
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość sądu cywilnego art. 18 k.p.c.
- przekazanie sprawy do sądu okręgowego
- zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości
- właściwość rzeczowa sądu rejonowego i okręgowego
Przydatne linki urzędowe
- https://isap.sejm.gov.pl/ – Internetowy System Aktów Prawnych (tekst Kodeksu postępowania cywilnego)
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://www.sn.pl/ – Sąd Najwyższy