Określenie wartości przedmiotu sporu (WPS) ma kluczowe znaczenie w postępowaniu cywilnym. To od niej zależy wysokość opłat sądowych, ustalenie właściwości sądu oraz często koszty całego procesu. W przypadku roszczeń pieniężnych sprawa jest stosunkowo prosta – powód wskazuje kwotę, której dochodzi. Schody zaczynają się jednak przy roszczeniach niepieniężnych. Jak wówczas określić wartość przedmiotu sporu, skoro kodeks nie daje jasnych reguł dla wszystkich przypadków?
Ogólna zasada wynikająca z kodeksu
Zgodnie z art. 19 § 2 kodeksu postępowania cywilnego:
„W innych sprawach majątkowych powód obowiązany jest oznaczyć w pozwie kwotą pieniężną wartość przedmiotu sporu, uwzględniając postanowienia zawarte w artykułach poniższych”.
Przepis ten odsyła do kolejnych regulacji (zwłaszcza art. 22–24 k.p.c.), które wskazują szczegółowe sposoby wyliczania wartości w określonych kategoriach spraw (np. przy umowie najmu, dzierżawy czy alimentach). Problem w tym, że wiele roszczeń niepieniężnych nie mieści się w tych ramach.
Dlatego ustawodawca nie daje powodowi gotowej recepty – jedynie nakłada obowiązek podania wartości i „uwzględnienia” zasad kodeksowych. To rodzi pytanie: czy powód może wskazać dowolną kwotę?
Brak dowolności po stronie powoda
Nie. Powód nie ma pełnej swobody. Jak trafnie zauważa doktryna, zbyt niska WPS może obciążać Skarb Państwa (niższe opłaty sądowe), a zbyt wysoka – samą stronę procesu.
Dlatego oznaczenie wartości musi być racjonalne i uzasadnione, nawet jeśli nie ma wprost wskazanych kryteriów w kodeksie.
Jak obliczać wartość w sprawach nieuregulowanych?
Pierwszym kierunkiem jest stosowanie analogii do art. 22–24 k.p.c., czyli korzystanie z metod przewidzianych dla spraw podobnych. To wymaga elastycznego podejścia i otwartości na daleko idące analogie.
Jednak nawet najszersze podejście nie rozwiązuje problemu w pełni – są bowiem sprawy, w których obiektywne kryterium (np. wartość rynkowa rzeczy) jest niewystarczające.
W praktyce można wyróżnić dwa szczególnie kłopotliwe przypadki:
- Sprawy, w których na dzień wniesienia pozwu nie da się określić wartości prawa majątkowego.
- Sprawy, w których prawo jest sprecyzowane, ale nie ma realnej możliwości ustalenia wartości jego części dochodzonej w procesie.
Przypadek pierwszy – niemożliwe do oszacowania prawo majątkowe
Wyobraźmy sobie sprawę o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Sąd Najwyższy przesądził, że jest to sprawa majątkowa. Jednak w chwili wniesienia pozwu na ogół nie znamy jeszcze wartości spadku, bo nie sporządzono spisu inwentarza. Ani strony, ani sąd nie dysponują narzędziami do oszacowania tej wartości.
Niektórzy autorzy (np. M. Trzepiński) proponowali, aby w takich przypadkach uznać, że nie ma obowiązku wskazywania WPS, skoro wartość prawa jest nie do ustalenia. Odwoływali się przy tym do poglądu, że przedmiotem sporu może być tylko prawo majątkowe o skonkretyzowanej wartości.
Jednak dominujące stanowisko jest inne: nawet nieznany co do wartości spadek pozostaje prawem majątkowym, a więc powód musi wskazać wartość sporu. Nakazuje to wprost art. 126¹ § 1 k.p.c.
Przypadek drugi – gdy prawo jest określone, ale nie można go wycenić rynkowo
Druga trudność pojawia się wtedy, gdy powód dokładnie wie, czego się domaga, ale nie istnieje możliwość rynkowej wyceny tej części prawa, której dotyczy spór.
Najczęściej chodzi tutaj o sprawy, w których powód żąda zaniechania określonych działań.
Dlaczego to problematyczne?
Nie można bowiem przyjąć, że przedmiot sporu ma wartość równą całemu chronionemu prawu, skoro działania pozwanego naruszają jedynie niewielki jego fragment. Takie uproszczenie prowadziłoby do sztucznego zawyżenia wartości sporu.
Przykład – spory o czyny nieuczciwej konkurencji
W praktyce wiele wątpliwości wzbudziły sprawy prowadzone na podstawie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Wyobraźmy sobie sytuację:
Spółka GreenTech działa na rynku fotowoltaiki. Jej konkurent – firma SolarMax – zaczyna reklamować swoje produkty, używając łudząco podobnego hasła reklamowego oraz grafiki nawiązującej do kampanii GreenTech. GreenTech wnosi pozew, żądając zaniechania czynu nieuczciwej konkurencji.
➡️ Jak określić wartość sporu?
- Nie chodzi o całkowitą wartość przedsiębiorstwa GreenTech.
- Nie chodzi też o pełną wartość rynkową chronionego prawa, skoro naruszenie dotyczy tylko fragmentu działań marketingowych.
Problem ten dostrzegła już Olga Sztejnert, która zauważyła, że ustawodawca nie daje żadnych wskazówek, jak wyliczyć majątkowy interes powoda w żądaniu zaniechania czynu nieuczciwej konkurencji.
Skutki obowiązku wskazania wartości – ograniczenie prawa do sądu?
Obowiązek określenia wartości sporu dotyczy każdej sprawy majątkowej, nawet jeśli ta wartość jest obiektywnie niemożliwa do ustalenia.
To oznacza, że powód może znaleźć się w sytuacji paradoksalnej – musi wskazać kwotę, której nie da się wyliczyć. Takie rozwiązanie bywa oceniane jako ograniczające prawo do sądu.
Na szczęście regulacja nie jest aż tak rygorystyczna – decydujące znaczenie ma bowiem to, co stanie się, gdy powód poda wartość błędną.
Co jeśli wartość przedmiotu sporu zostanie oznaczona nieprawidłowo?
Powód nie ponosi ryzyka, że przez błędnie wskazaną kwotę pozew zostanie oddalony czy odrzucony.
📌 Zgodnie z zasadą, sąd ma prawo skontrolować i skorygować WPS.
📌 Jeśli więc powód nie jest w stanie ustalić wartości – może podać kwotę orientacyjną, którą następnie sąd sprawdzi i ewentualnie zmieni.
Dzięki temu obowiązek podania wartości ma w praktyce charakter formalny, ale nie może skutecznie uniemożliwiać dochodzenia roszczeń.
Podsumowanie całego poradnika
- W sprawach majątkowych powód musi zawsze wskazać wartość przedmiotu sporu (art. 19 § 2 k.p.c.).
- Nie istnieje pełna dowolność – wartość musi być racjonalnie uzasadniona.
- Jeśli nie ma szczególnych przepisów, należy korzystać z analogii albo z kryterium wartości rynkowej.
- W praktyce wyróżnia się dwa szczególne problemy:
✔ niemożliwe do oszacowania prawa (np. sprawy o niegodność dziedziczenia),
✔ prawa niepodlegające rynkowej wycenie (np. żądania zaniechania). - Nawet gdy podanie wartości jest trudne lub nierealne – powód musi ją wskazać, a sąd może dokonać korekty.
Podstawa prawna
- art. 19 § 2, art. 22–24, art. 126¹ § 1 – Kodeks postępowania cywilnego
Tematy porad zawartych w poradniku
- wartość przedmiotu sporu niepieniężnego
- obowiązek podania WPS w pozwie
- WPS w sprawach o niegodność dziedziczenia
- WPS w sporach o czyny nieuczciwej konkurencji
Przydatne linki urzędowe:
- https://isap.sejm.gov.pl/ (Internetowy System Aktów Prawnych – KPC)
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc (Ministerstwo Sprawiedliwości)
- https://bip.ms.gov.pl/pl/rejestry-i-ewidencje/oplaty-sadowe/ (BIP MS – opłaty sądowe)