W polskiej praktyce gospodarczej i w życiu prywatnym nie brakuje sytuacji, gdy egzekucja sądowa staje się realnym zagrożeniem dla majątku dłużnika. Niekiedy jednak okazuje się, że tytuł wykonawczy, na podstawie którego prowadzona jest egzekucja, nie powinien być już wykonalny – zobowiązanie zostało spłacone, wygasło, nie istnieje lub doszło do innych zdarzeń uniemożliwiających dalszą egzekucję. W takich przypadkach pomocne jest powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności, tzw. powództwo opozycyjne. Poniżej wyjaśniam, kiedy i jak można z niego skorzystać, kto jest do tego uprawniony, jakie są skutki takiego powództwa i na co trzeba zwrócić uwagę w praktyce.
Czym jest powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności?
Powództwo opozycyjne (przeciwegzekucyjne) to szczególny rodzaj pozwu, który umożliwia dłużnikowi obronę przed egzekucją prowadzoną na podstawie tytułu wykonawczego. Jest to środek ochrony przysługujący, gdy dłużnik uważa, że nie powinien już spełniać świadczenia, ponieważ np. zobowiązanie nie istnieje, wygasło lub nie może być egzekwowane z innych przyczyn.
Wyrok wydany na skutek rozpoznania powództwa opozycyjnego nie prowadzi do uchylenia samego tytułu wykonawczego – nadal istnieje on jako orzeczenie sądu lub inny dokument, ale traci swoją moc wykonalności, co oznacza, że nie może już być podstawą prowadzenia egzekucji. Ma więc charakter deklaratoryjny – potwierdza stan prawny, który już zaistniał na skutek określonych zdarzeń (np. spłaty długu).
Charakter prawny powództwa opozycyjnego
- Wyrok wydany na skutek powództwa przeciwegzekucyjnego ma charakter deklaratoryjny – sąd potwierdza, że zobowiązanie nie istnieje lub nie może być egzekwowane.
- Nie narusza prawomocności samego tytułu wykonawczego, tylko pozbawia go wykonalności wobec określonych okoliczności.
- Wyrok taki nie podlega wykonaniu w trybie egzekucji (poza rozstrzygnięciem o kosztach procesu).
Kto może wnieść powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności?
Legitymacja czynna – kto jest uprawniony do wniesienia powództwa?
Podstawowa zasada jest prosta: Powództwo opozycyjne przysługuje wyłącznie dłużnikowi wskazanemu w tytule wykonawczym (art. 840 § 1 k.p.c.).
Dodatkowo uprawnieni są:
- Prokurator – może wystąpić z powództwem w interesie dłużnika (art. 55 i art. 57 w zw. z art. 7 k.p.c.), jednak musi wówczas pozwać zarówno wierzyciela, jak i dłużnika.
- Małżonek dłużnika, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności (np. w przypadku egzekucji z majątku wspólnego).
- Kurator ustanowiony dla dłużnika (art. 802 k.p.c.), o ile sąd nie ograniczył jego uprawnień wyłącznie do określonych czynności.
- Nabywca nieruchomości zajętej w egzekucji (art. 930 § 1 k.p.c.).
- Dłużnik solidarny, jeśli powództwo jednego z dłużników solidarnych zostało uwzględnione (może żądać ograniczenia wykonalności tytułu w stosunku do siebie).
Uwaga praktyczna 📌
Osoby trzecie, nawet jeśli egzekucja wpływa na ich prawa (np. inni wierzyciele), nie mogą wnieść powództwa opozycyjnego na podstawie art. 840 k.p.c. W takim wypadku przysługuje im powództwo o ustalenie nieistnienia zobowiązania (art. 189 k.p.c.), a w wyjątkowych sytuacjach mogą zwrócić się do prokuratora o podjęcie działań.
Legitymacja bierna – kto jest pozwanym?
- Pozwanym w sprawie z powództwa opozycyjnego jest wierzyciel z tytułu wykonawczego.
- Jeśli doszło do zmiany wierzyciela w toku egzekucji (np. przelew wierzytelności), pozwanym staje się nowy wierzyciel (wierzyciel egzekwujący).
- Gdy jest kilku wierzycieli – o charakterze współuczestnictwa po stronie pozwanej decyduje charakter wierzytelności i sposób jej stwierdzenia w tytule.
Kiedy można wytoczyć powództwo o pozbawienie wykonalności tytułu?
Przesłanki dopuszczalności powództwa
Powództwo opozycyjne można wytoczyć:
- Przeciwko każdemu tytułowi wykonawczemu, bez względu na to, czy egzekucja została już wszczęta, czy jeszcze nie.
- Zarówno gdy tytuł egzekucyjny jest prawomocny, jak i wtedy, gdy nie ma jeszcze tej cechy, ale został zaopatrzony w rygor natychmiastowej wykonalności.
- Bez względu na to, czy tytułowi wykonawczemu nadano klauzulę wykonalności – wystarczy, że uprawnia do prowadzenia egzekucji.
- Również przeciwko tytułom egzekucyjnym niewymagającym klauzuli wykonalności (np. postanowienia komornika o kosztach egzekucji – art. 770¹ k.p.c.).
Ograniczenia
- Jeżeli ustawa przewiduje szczególne powództwo o zmianę treści zobowiązania (np. zmiana obowiązku alimentacyjnego – art. 138 k.r.o.), nie można wtedy skorzystać z powództwa opozycyjnego w zakresie zmiany tego zobowiązania. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy dłużnik podnosi, że zobowiązanie wygasło lub zostało wykonane.
- Powództwo opozycyjne nie służy do kwestionowania treści prawomocnego orzeczenia co do zasady, a jedynie do stwierdzenia, że zobowiązanie przestało istnieć lub nie powinno być egzekwowane.
Praktyczne przykłady zastosowania powództwa opozycyjnego
Przykład 1 – Dłużnik spłacił zobowiązanie po wydaniu tytułu wykonawczego
Pan Wojciech prowadził firmę transportową i został pozwany przez byłego kontrahenta, który uzyskał przeciwko niemu nakaz zapłaty opatrzony klauzulą wykonalności. Przed wszczęciem egzekucji pan Wojciech spłacił całość długu przelewem bankowym, jednak wierzyciel nie wycofał wniosku egzekucyjnego i komornik zajął konto firmy. W tej sytuacji pan Wojciech może wnieść powództwo opozycyjne na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., powołując się na fakt spłaty zobowiązania po wydaniu tytułu wykonawczego.
Przykład 2 – Obowiązek wygasł z mocy prawa
Pani Agnieszka została zobowiązana wyrokiem do zapłaty alimentów na rzecz byłego małżonka. Jednak były małżonek zawarł nowy związek małżeński, co zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego powoduje wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego. Mimo to były małżonek złożył do komornika wniosek o egzekucję alimentów za okres po ponownym ślubie. Pani Agnieszka może wnieść powództwo o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, powołując się na wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Przesłanki powództwa opozycyjnego – co musisz wykazać?
Aby powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności było skuteczne, dłużnik musi udowodnić, że po powstaniu tytułu wykonawczego zaszły zdarzenia, które wyłączają, ograniczają lub opóźniają możliwość prowadzenia egzekucji. Przesłanki powództwa są wyraźnie wskazane w art. 840 § 1 k.p.c. Dłużnik może powoływać się m.in. na:
- Spełnienie świadczenia po wydaniu tytułu wykonawczego (np. dług został spłacony, umowa wykonana).
- Wygaśnięcie zobowiązania z innych przyczyn (np. przedawnienie, potrącenie, rozwiązanie umowy, śmierć uprawnionego).
- Nieważność umowy lub orzeczenia będącego podstawą tytułu.
- Inne zdarzenia, które po powstaniu tytułu wykonawczego uniemożliwiają jego wykonanie (np. zawarcie ugody, umorzenie postępowania upadłościowego).
- Ograniczenie wykonalności (np. dług w części został umorzony lub przedawniony).
- Opóźnienie wykonalności (np. rozłożenie na raty przez sąd, odroczenie wykonania).
Przykład praktyczny
Pani Joanna zawarła ugodę sądową z wierzycielem, w której wierzyciel wyraził zgodę na umorzenie części długu i rozłożenie pozostałej kwoty na raty. Jednak komornik wszczął egzekucję całej pierwotnej kwoty na podstawie starego tytułu wykonawczego. Pani Joanna może wnieść powództwo opozycyjne, domagając się ograniczenia wykonalności tytułu do kwoty ustalonej w ugodzie oraz zawieszenia egzekucji w zakresie rat, których termin jeszcze nie upłynął.
Jak wygląda postępowanie w sprawie o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego?
Właściwość sądu i forma pozwu
- Sądem właściwym jest sąd, który wydał tytuł wykonawczy w pierwszej instancji (art. 841 § 1 k.p.c.), a jeśli nie był to sąd, sąd właściwy ogólnie dla pozwanego wierzyciela.
- Pozew powinien spełniać wymogi formalne pozwu cywilnego, zawierać wniosek o pozbawienie tytułu wykonalności (w całości lub w części) oraz wykazanie przesłanek, które na to pozwalają.
- Dłużnik może jednocześnie złożyć wniosek o zabezpieczenie powództwa, żądając np. wstrzymania egzekucji do czasu rozstrzygnięcia sprawy.
Przebieg postępowania
- Złożenie pozwu – wraz z odpowiednimi dowodami (np. potwierdzeniem spłaty, kopią ugody).
- Rozpoznanie przez sąd – sąd rozpoznaje sprawę w trybie procesu, przesłuchuje strony i świadków, bada dokumenty.
- Wyrok – sąd może:
- pozbawić tytuł wykonawczy wykonalności w całości,
- pozbawić tytuł wykonalności w części (np. co do określonej kwoty lub okresu),
- oddalić powództwo (gdy nie wykażesz istnienia przesłanek).
- Rozstrzygnięcie o kosztach – sąd decyduje, kto ponosi koszty procesu.
Uwaga praktyczna 📄
Jeśli sąd uwzględni powództwo, egzekucja wszczęta na podstawie tytułu traci podstawę prawną w zakresie, w jakim tytuł został pozbawiony wykonalności. Komornik z urzędu umorzy postępowanie w tym zakresie.
Skutki wyroku pozbawiającego tytuł wykonawczy wykonalności
- Wyrok nie uchyla orzeczenia sądu (np. nakazu zapłaty, wyroku) ani nie zmienia samego tytułu wykonawczego – pozbawia go jedynie wykonalności (całkowicie lub w określonym zakresie).
- Egzekucja staje się niemożliwa – komornik nie może prowadzić dalszych czynności egzekucyjnych w zakresie określonym wyrokiem.
- W przypadku spłaty długu po wydaniu tytułu – wyrok potwierdza, że egzekucja nie może być prowadzona, bo zobowiązanie wygasło.
- W przypadku ograniczenia wykonalności – wierzyciel może prowadzić egzekucję wyłącznie w określonym zakresie (np. do wysokości pozostałej należności).
- W przypadku powództwa osoby trzeciej – wyrok wydany na podstawie art. 189 k.p.c. ma skutki tylko wobec stron tego postępowania, a dopiero późniejsze działania prokuratora mogą skutkować pozbawieniem tytułu wykonalności.
Przykład
Komornik prowadzi egzekucję z rachunku bankowego spółki Alfa na podstawie wyroku sądu okręgowego. Spółka wykazała, że po wydaniu wyroku spłaciła wszystkie należności i złożyła pozew o pozbawienie tytułu wykonalności. Sąd uznał roszczenie za zasadne, a komornik umorzył postępowanie egzekucyjne w całości.
Podsumowanie – kluczowe wskazówki
- Nie zwlekaj z wniesieniem powództwa opozycyjnego, jeśli uważasz, że egzekucja prowadzona jest bezzasadnie lub na podstawie tytułu, który utracił wykonalność.
- Zbierz i przedstaw wszystkie dowody świadczące o wygaśnięciu lub wykonaniu zobowiązania.
- Jeśli masz wątpliwości, czy powództwo opozycyjne jest dopuszczalne w Twojej sytuacji, skonsultuj się z prawnikiem lub doradcą.
- Pamiętaj o możliwości zabezpieczenia powództwa – możesz domagać się zawieszenia egzekucji do czasu rozstrzygnięcia sprawy.
- Wyrok uwzględniający powództwo nie likwiduje samego tytułu, lecz blokuje możliwość jego egzekwowania.
- Osoby trzecie mogą chronić swoje prawa w odmiennym trybie (art. 189 k.p.c.) lub poprzez wniosek do prokuratora.
Podstawa prawna
- art. 840 § 1, art. 841 § 1, art. 802, art. 930 § 1, art. 770¹, art. 933, art. 1057 § 1 – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296, z późn. zm.)
- art. 138 – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59, z późn. zm.)
- art. 907 § 2 – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.)
- art. 228 – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2002 r. Nr 153, poz. 1270, z późn. zm.)
- art. 189 – Kodeks postępowania cywilnego
Tematy porad zawartych w poradniku
- pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności
- powództwo opozycyjne w egzekucji
- ograniczenie wykonalności tytułu wykonawczego
- ochrona dłużnika w egzekucji
- wstrzymanie egzekucji komorniczej