W sprawach cywilnych dowód z zeznań świadków należy do podstawowych środków ustalania faktów. Jednak nie zawsze wezwanie świadka do sądu oznacza, że musi on odpowiedzieć na każde pytanie lub w ogóle złożyć zeznania. Kiedy i kto może odmówić zeznań w postępowaniu cywilnym, a w jakich sytuacjach świadek może odmówić odpowiedzi tylko na wybrane pytania? Artykuł 261 Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) wprowadza ważne wyjątki od ogólnej zasady, że każdy ma obowiązek mówienia prawdy przed sądem. O tym, jak z nich skorzystać i na co warto zwrócić uwagę – przeczytasz poniżej.
Dlaczego warto znać wyjątki od obowiązku zeznawania w sprawach cywilnych?
Zasadą jest, że każdy, kto został wezwany na świadka, ma obowiązek powiedzieć przed sądem całą prawdę na temat okoliczności sprawy. Wynika to z art. 3 k.p.c. oraz z przyjęcia w postępowaniu cywilnym tzw. zasady prawdy materialnej, choć obecnie kładzie się coraz większy nacisk na kontradyktoryjność – czyli aktywność stron, a nie sądu, w poszukiwaniu prawdy. Jednocześnie ustawodawca przewiduje ochronę określonych wartości, takich jak tajemnice rodzinne, prawo do prywatności, ochrona przed samonarażeniem na odpowiedzialność karną czy ochrona tajemnicy zawodowej. Dzięki temu niektóre osoby mogą odmówić zeznań lub odpowiedzi na pytania, chroniąc własny interes lub innych bliskich.
Znajomość tych wyjątków pozwala uniknąć narażenia się na niepotrzebne negatywne konsekwencje prawne, a w razie wezwania do sądu – świadomie i zgodnie z prawem podjąć decyzję o skorzystaniu z przysługujących uprawnień.
Obowiązek zeznawania w sprawach cywilnych – ogólna zasada
Kto jest świadkiem w sprawie cywilnej?
Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera definicji „świadka”. Przyjmuje się, że świadkiem jest każda osoba fizyczna, która posiada wiedzę o faktach istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy i została wezwana przez sąd do złożenia zeznań.
Obowiązki świadka to:
- stawiennictwo w sądzie na wezwanie,
- złożenie zeznań dotyczących znanych sobie faktów,
- mówienie prawdy i nieukrywanie istotnych okoliczności (potwierdza to także treść przyrzeczenia składanego przez świadka – art. 268 k.p.c.).
Wyjątki od tej zasady wynikają z kilku przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (m.in. art. 259–260 oraz art. 261 k.p.c.).
Kiedy świadek w postępowaniu cywilnym może odmówić zeznań? [art. 261 § 1 k.p.c.]
Katalog osób uprawnionych do odmowy zeznań
Art. 261 § 1 k.p.c. wskazuje wyraźnie, kto może odmówić zeznań w postępowaniu cywilnym. Są to:
- małżonek strony,
- wstępni (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itp.),
- zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.),
- rodzeństwo (w tym rodzeństwo przyrodnie),
- powinowaci w tej samej linii lub stopniu,
- osoby pozostające w stosunku przysposobienia ze stroną.
Uwaga:
Z prawa odmowy zeznań nie mogą korzystać osoby pozostające z którąś ze stron w nieformalnym związku (tzw. wspólne pożycie czy konkubinat). To poważny brak w przepisach, który nie odpowiada realiom społecznym 2025 roku. Z tego powodu w praktyce często pojawiają się postulaty rozszerzenia katalogu osób uprawnionych do odmowy zeznań.
Przykład 1:
Pani Monika została wezwana na świadka w sprawie cywilnej, w której jedną ze stron jest jej syn. Jako wstępna (matka) ma prawo odmówić zeznań. Może to zrobić nawet wtedy, gdy jej syn nie sprzeciwia się jej przesłuchaniu.
Przykład 2:
Pan Robert jest świadkiem w sprawie dotyczącej długu, w której stroną jest jego były teść. Mimo że jego małżeństwo zostało rozwiązane, powinowactwo pomiędzy nim a teściem nie wygasa – może zatem odmówić zeznań na tej podstawie.
Ważne:
- Prawo do odmowy zeznań istnieje także po rozwodzie czy rozwiązaniu przysposobienia.
- Nie dotyczy osób bliskich dla pełnomocnika procesowego – istotne są tylko relacje ze stroną formalną.
Odmowa odpowiedzi na pytanie w sprawie cywilnej – kiedy jest dopuszczalna? [art. 261 § 2 k.p.c.]
Art. 261 § 2 k.p.c. wprowadza możliwość odmowy odpowiedzi na pojedyncze pytania, jeśli odpowiedź mogłaby narazić świadka lub jego bliskich na:
- odpowiedzialność karną,
- hańbę,
- dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową,
- pogwałcenie istotnej tajemnicy zawodowej.
Odmowa nie dotyczy całych zeznań, lecz tylko konkretnego pytania – co oznacza, że świadek jest zobowiązany do odpowiedzi na pozostałe pytania, które nie wiążą się z wymienionymi ryzykami.
Przykład 3:
Pani Dorota została wezwana na świadka w sprawie o zapłatę i w trakcie przesłuchania pada pytanie, którego odpowiedź mogłaby narazić ją na odpowiedzialność karną za wykroczenie. Ma wtedy prawo odmówić odpowiedzi na to pytanie, ale powinna odpowiadać na pozostałe pytania niezwiązane z ryzykiem karnym.
Przykład 4:
Adwokat powołany jako świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeśli jej udzielenie naruszyłoby tajemnicę zawodową – ale nie może odmówić złożenia zeznań w całości (chyba że jest równocześnie osobą uprawnioną do odmowy zeznań z art. 261 § 1 k.p.c.).
Co oznacza grożąca odpowiedzialność karna?
Nie chodzi tylko o przestępstwa – prawo do odmowy obejmuje także przypadki, gdy odpowiedź może narazić na odpowiedzialność za wykroczenie, wykroczenie skarbowe czy czyn dyscyplinarny (zgodnie z szeroką interpretacją art. 42 ust. 1 Konstytucji RP).
Odmowa zeznań dotyczących faktów powierzonych duchownemu na spowiedzi
Art. 261 § 2 zd. 2 k.p.c. wprowadza szczególne uprawnienie dla duchownych: mogą oni odmówić złożenia zeznań co do faktów powierzonych im na spowiedzi. Ochrona tej tajemnicy – mimo pewnych niedoskonałości ustawowych – ma charakter szczególny i wynika również z konstytucyjnej wolności sumienia i religii.
Jak skorzystać z prawa do odmowy?
- Decyzja należy wyłącznie do świadka. Sąd nie może nakłaniać do skorzystania z tego prawa, ale musi pouczyć o istnieniu takiej możliwości.
- Odmowa musi zostać zgłoszona przed złożeniem przyrzeczenia i rozpoczęciem właściwych zeznań.
- Prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie można realizować w każdym momencie przesłuchania – wystarczy, że pada pytanie, którego udzielenie wiązałoby się z określonym ryzykiem.
Najczęściej popełniane błędy i praktyczne pułapki
- Brak świadomości uprawnień – wielu świadków nie wie, że przysługuje im prawo odmowy.
- Niezgłoszenie odmowy w odpowiednim momencie – w przypadku odmowy zeznań należy zgłosić to przed rozpoczęciem składania zeznań merytorycznych.
- Niepełna odmowa – w sprawach dotyczących tajemnicy zawodowej, hańby czy szkody majątkowej świadek może odmówić tylko odpowiedzi na konkretne pytanie, a nie złożyć odmowy „na wszelki wypadek”.
Szczegółowe przykłady zastosowania art. 261 k.p.c. w praktyce
Przykład 5: Konflikt interesów rodzinnych
Stan faktyczny:
Pan Adam, jako ojciec powoda, został powołany na świadka w sprawie o podział majątku wspólnego po rozwodzie swojej córki Anny. Córka liczy na to, że ojciec potwierdzi jej wersję zdarzeń. Adam, jednak nie chce zeznawać, bo nie chce zaostrzać konfliktu rodzinnego.
Rozwiązanie:
Jako wstępny (ojciec strony) Pan Adam może całkowicie odmówić złożenia zeznań na podstawie art. 261 § 1 k.p.c. Sąd musi przyjąć tę odmowę i nie może żądać uzasadnienia tej decyzji. Prawo do odmowy nie wygasa nawet po rozwodzie jego córki.
Przykład 6: Ochrona przed odpowiedzialnością karną
Stan faktyczny:
Pani Weronika została wezwana na świadka w sprawie dotyczącej poświadczenia nieprawdy w umowie cywilnej. Odpowiedź na jedno z pytań mogłaby ją narazić na zarzut przestępstwa z art. 271 k.k. (poświadczenie nieprawdy).
Rozwiązanie:
Pani Weronika może skorzystać z prawa do odmowy odpowiedzi na pytanie (art. 261 § 2 k.p.c.), jeśli udzielenie odpowiedzi mogłoby ją narazić na odpowiedzialność karną, zarówno za przestępstwo, jak i wykroczenie.
Przykład 7: Tajemnica zawodowa
Stan faktyczny:
Radca prawny – pan Krzysztof – został powołany na świadka w sprawie dotyczącej sporu dwóch przedsiębiorstw, które kiedyś były jego klientami. Jedno z pytań dotyczy okoliczności, o których dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej.
Rozwiązanie:
Pan Krzysztof może odmówić odpowiedzi na to pytanie, jeśli jej udzielenie wiązałoby się z naruszeniem tajemnicy zawodowej, do której zachowania jest zobowiązany (art. 261 § 2 k.p.c.). Prawo do odmowy nie jest obowiązkiem, więc radca prawny może – po zwolnieniu z tajemnicy przez klienta – złożyć zeznania, ale decyzja zawsze należy do niego.
Przykład 8: Duchowny i tajemnica spowiedzi
Stan faktyczny:
Proboszcz jednej z parafii w Lublinie został powołany jako świadek w sprawie cywilnej dotyczącej podziału spadku, ponieważ rodzina powołuje się na słowa zmarłego, wypowiedziane podczas spowiedzi.
Rozwiązanie:
Duchowny może odmówić zeznań dotyczących faktów powierzonych mu na spowiedzi, korzystając z art. 261 § 2 k.p.c. Sąd nie może go zmusić do ujawnienia tych okoliczności.
Przykład 9: Szkoda majątkowa
Stan faktyczny:
Pani Elżbieta została wezwana na świadka w sprawie cywilnej dotyczącej sporu o odszkodowanie. Jedno z pytań zadanych przez stronę dotyczyło informacji, których ujawnienie mogłoby narazić ją na poważną stratę finansową w prowadzonej przez nią działalności gospodarczej.
Rozwiązanie:
Pani Elżbieta może odmówić odpowiedzi na to konkretne pytanie, jeśli wykaże, że udzielenie odpowiedzi naraziłoby ją na „dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową” (art. 261 § 2 k.p.c.). Sąd powinien ocenić, czy to zagrożenie jest realne i bezpośrednie, biorąc pod uwagę zarówno wysokość potencjalnej szkody, jak i sytuację materialną świadka.
Podsumowanie – kluczowe wnioski dla świadków i stron postępowania cywilnego
- Obowiązek zeznawania jest zasadą, ale przepisy wyraźnie przewidują wyjątki, z których świadek może skorzystać.
- Odmowa zeznań (art. 261 § 1 k.p.c.) dotyczy wyłącznie określonego kręgu osób spokrewnionych lub spowinowaconych ze stroną. Inni świadkowie mogą odmówić odpowiedzi tylko na konkretne pytania, jeżeli zajdą określone przesłanki (art. 261 § 2 k.p.c.).
- Prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie przysługuje każdemu świadkowi, jeśli odpowiedź naraziłaby go na odpowiedzialność karną, hańbę, poważną szkodę majątkową lub naruszenie tajemnicy zawodowej.
- Duchowni mogą odmówić zeznań w zakresie faktów powierzonych na spowiedzi.
- Decyzja o skorzystaniu z uprawnienia do odmowy należy wyłącznie do świadka. Sąd ma obowiązek pouczyć świadka o przysługujących mu prawach.
- W praktyce sądowej odmowa powinna być zgłoszona przed rozpoczęciem składania zeznań (przy odmowie całościowej) lub w odpowiedzi na konkretne pytanie (przy odmowie częściowej).
- Sąd nie może żądać od świadka uzasadnienia, dlaczego chce skorzystać z prawa odmowy, ale powinien upewnić się, że przesłanki rzeczywiście zachodzą.
Podstawa prawna
- art. 3, art. 259, art. 260, art. 261, art. 262, art. 266, art. 268, art. 271, art. 271¹, art. 272, art. 273 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 42 ust. 1 i 2, art. 47, art. 53 ust. 1 – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
- art. 6 ust. 1 – Prawo o adwokaturze
- art. 3 ust. 3 – Ustawa o radcach prawnych
Tematy porad zawartych w poradniku
- odmowa składania zeznań cywilnych 2025
- prawa świadka w postępowaniu cywilnym
- ochrona tajemnicy zawodowej w sądzie
- kiedy można odmówić odpowiedzi na pytanie sądu
- wyjątki od obowiązku zeznawania
Przydatne adresy urzędowe i oficjalne źródła
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc/ – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/kodeks-postepowania-cywilnego-16779981 – aktualny tekst Kodeksu postępowania cywilnego
- https://isap.sejm.gov.pl/ – Internetowy System Aktów Prawnych
- https://obywatel.gov.pl/ – Portal informacyjny dla obywateli