W dobie mediów społecznościowych, memy stały się jedną z najpopularniejszych form komunikacji w Internecie. Są krótkie, celne, często zabawne i doskonale nadają się do wyrażania opinii, emocji czy komentarza na temat rzeczywistości. Jednak mało kto zastanawia się, czy tworzenie i publikowanie memów jest całkowicie legalne. Czy każdy mem to utwór? Czy można wykorzystać cudze zdjęcie albo cytat z filmu bez pytania o zgodę? W tym poradniku odpowiadamy na te pytania z punktu widzenia prawa autorskiego.
🔍 Co to właściwie jest mem i czy podlega ochronie?
Pojęcie „memu” w kontekście kultury cyfrowej wywodzi się z teorii Richarda Dawkinsa, który w książce Samolubny gen opisał memy jako „jednostki kulturowe”, które – podobnie jak geny – przekazywane są przez naśladownictwo. Dziś mem to najczęściej zabawny obrazek z podpisem, choć równie dobrze może być filmikiem, gifem czy kolażem. Co istotne, prawo nie zna pojęcia „mem” jako osobnej kategorii utworu, więc jego status trzeba ocenić na podstawie definicji „utworu” zawartej w ustawie o prawie autorskim.
Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych:
„Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.”
– [Ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych]
A zatem, jeżeli mem zawiera elementy twórcze, np. unikalny tekst, oryginalną grafikę lub nietypowy sposób przedstawienia tematu – to najprawdopodobniej sam w sobie jest utworem i podlega ochronie autorskiej. To oznacza, że:
✔ Inni nie mogą go wykorzystywać bez zgody twórcy,
✔ Twórca ma prawo żądać wynagrodzenia za jego użycie,
✔ Naruszenie praw do memu może skutkować roszczeniami cywilnymi i karnymi.
🧩 Kiedy mem NIE jest chroniony?
Nie każdy mem będzie spełniał kryteria ochrony. Ochrony nie podlega sam pomysł, ani proste, banalne zestawienie elementów. Dla przykładu – zwykły napis „Ciemność, widzę ciemność!” na czarnym tle (nawet jeśli to cytat z kultowego filmu) może nie mieć cech twórczych, które kwalifikowałyby go jako utwór.
Pamiętaj:
👉 Pomysł to nie utwór. Prawo chroni sposób wyrażenia idei, a nie samą ideę.
🧱 Mem samoistny, zależny czy inspirowany?
W praktyce zdecydowana większość memów korzysta z cudzych materiałów – zdjęć, cytatów, kadrów z filmów czy grafik. I tutaj pojawia się kluczowe pytanie: czy dany mem jest samodzielnym utworem, czy też przeróbką cudzego dzieła?
✅ Utwór samoistny
To mem, który nie korzysta z cudzego dzieła lub robi to w sposób tak odległy i oryginalny, że nie narusza cudzych praw. Przykład: autorskie zdjęcie, autorski tekst i samodzielne stworzenie grafiki – bez „pożyczania” cudzych materiałów.
⚠️ Utwór zależny (opracowanie)
To mem będący przeróbką cudzego dzieła, np. z dodanym tekstem lub zmienionym kontekstem. W takim przypadku mamy do czynienia z tzw. opracowaniem, a zgodnie z art. 2 ust. 2 u.p.a.p.p.:
„Rozporządzanie i korzystanie z opracowania wymaga zgody twórcy utworu pierwotnego.”
– [Ustawa o prawie autorskim]
Czyli: nawet jeśli stworzyłeś coś twórczego, ale bazując na cudzym zdjęciu, to i tak musisz uzyskać zgodę autora oryginału, żeby mem udostępniać.
🟡 Utwór inspirowany
To mem, który powstał pod wpływem cudzego dzieła, ale nie zawiera jego elementów. Tu sytuacja jest korzystniejsza – nie wymaga zgody autora dzieła źródłowego, o ile nie dochodzi do kopiowania.
🎯 Praktyczny przykład 1
🧑🎓 Anna stworzyła mem z własnym zdjęciem, na które nałożyła ironiczny tekst komentujący bieżące wydarzenia polityczne. Grafikę udostępniła na Instagramie. Ponieważ całość stworzyła samodzielnie, nie korzystając z cudzych dzieł, jej mem jest utworem samoistnym i podlega pełnej ochronie.
🎯 Praktyczny przykład 2
🧑💻 Marek pobrał zdjęcie znanego aktora z filmu, dodał podpis z ironicznym komentarzem i udostępnił na Facebooku jako mem. W tym przypadku mamy do czynienia z utworem zależnym – Marek dokonał opracowania cudzego dzieła (zdjęcia z filmu). Jeśli nie uzyskał zgody twórcy zdjęcia lub właściciela praw do filmu – naruszył prawo autorskie.
Czy można używać cudzych treści w memach? – prawo cytatu i dozwolony użytek
Jednym z najczęstszych pytań wśród twórców memów jest: czy mogę użyć cudzego zdjęcia lub cytatu, jeśli tylko dodam coś od siebie? Prawo autorskie dopuszcza pewne wyjątki od zasady ochrony twórczości, a najważniejszymi z nich są:
🔎 Prawo cytatu – art. 29 ustawy o prawie autorskim
Prawo cytatu pozwala na przytaczanie fragmentów cudzych utworów, ale tylko pod pewnymi warunkami:
✅ cytowany materiał musi być już rozpowszechniony,
✅ cytat musi być uzasadniony celem – np. analizą, krytyką, nauczaniem lub wynikać z gatunku twórczości (np. parodia),
✅ cytowany fragment powinien być oznaczony co do autorstwa i źródła,
✅ cytat musi być tylko fragmentem – nie można cytować całego utworu, chyba że jest drobny.
W praktyce oznacza to, że nie można bezkarnie wstawiać cudzych zdjęć lub tekstów do memów, jeśli nie pełnią one funkcji cytatu w rozumieniu ustawy.
😂 Parodia jako wyjątek – art. 29¹ ustawy o prawie autorskim
Od 2015 roku prawo autorskie przewiduje osobny wyjątek dla parodii, pastiszu i karykatury. Zgodnie z art. 29¹:
„Wolno korzystać z utworu w zakresie uzasadnionym prawami gatunku twórczości na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury.”
– [Ustawa o prawie autorskim]
To bardzo ważna zmiana, bo:
✔ nie trzeba już spełniać warunków prawa cytatu,
✔ nie trzeba ograniczać się do fragmentów – można użyć całego utworu,
✔ dozwolone jest modyfikowanie oryginału w celach satyrycznych.
Ale uwaga – mem musi mieć cechy parodii, czyli:
- nawiązywać do oryginału,
- wyraźnie się od niego różnić,
- mieć charakter prześmiewczy, satyryczny lub ironiczny.
Nie wystarczy tylko wkleić czyjąś fotografię z wulgarnym komentarzem – jeśli nie ma kontekstu humorystycznego i nie parodiuje oryginału, nie ma ochrony prawnej.
🧪 Praktyczny test: cytat czy parodia?
Cytat:
- Dodajesz fragment książki do swojego posta z recenzją – ✔ TAK
- Wstawiasz kawałek znanego obrazu z podpisem „natura inspiruje mnie” – ✖ NIE (to już nie cytat)
Parodia:
- Tworzysz mem, w którym przekształcasz grafikę znanego plakatu filmowego i dodajesz żartobliwy podpis o bieżącej polityce – ✔ TAK
- Bierzesz cudze zdjęcie i dodajesz obraźliwy komentarz – ✖ NIE (to nie parodia, lecz potencjalne zniesławienie)
⚖ Co z utworami „osieroconymi” i domeną publiczną?
W Internecie często spotykamy materiały, których autor nie jest znany, albo od dawna nie można go znaleźć. Wydaje się, że „skoro nikt się nie przyznaje, to można używać”. Niestety – to błąd.
📌 Brak oznaczenia autora nie oznacza, że dzieło jest wolne od praw.
Jedyną sytuacją, w której można swobodnie korzystać z cudzego utworu, jest:
✔ Wygaśnięcie praw majątkowych – po 70 latach od śmierci autora,
✔ Wyraźne oznaczenie utworu jako należącego do domeny publicznej,
✔ Utwór opublikowany na licencji Creative Commons lub z udzieloną zgodą.
Jeśli nie masz pewności – nie korzystaj. Internetowe zwyczaje nie mają mocy prawnej.
🧑⚖ Orzecznictwo: co na to sądy?
W sprawie C-201/13 Trybunał Sprawiedliwości UE orzekł, że:
„Parodia musi nawiązywać do oryginału, ale jednocześnie się od niego różnić, i powinna mieć humorystyczny lub żartobliwy charakter.”
– [Sprawa Deckmyn v. Vandersteen, wyrok TSUE z 3.09.2014]
W Polsce z kolei sądy uznały, że:
📄 wykorzystanie cudzego zdjęcia do mema z prześmiewczym podpisem może być zniesławieniem (wyrok SO Warszawa-Praga VI Ka 700/15),
📄 autor może domagać się usunięcia mema i zadośćuczynienia, nawet jeśli był on opublikowany na portalu satyrycznym.
Co grozi za nielegalne udostępnianie memów?
Tworzenie i publikowanie memów może prowadzić do odpowiedzialności prawnej, jeśli naruszają one cudze prawa autorskie lub dobra osobiste. W tej części poradnika pokażę, jakie przepisy mogą być zastosowane przeciwko twórcy lub rozpowszechniającemu mem, a także jakie są potencjalne konsekwencje cywilne i karne.
⚖ Odpowiedzialność cywilna – roszczenia z prawa autorskiego
Zgodnie z art. 79 ust. 1 ustawy o prawie autorskim, jeśli naruszasz cudze prawa autorskie (np. publikujesz przerobione zdjęcie bez zgody), autor może żądać:
✅ zaniechania naruszenia (czyli usunięcia mema z Internetu),
✅ usunięcia skutków naruszenia (np. przeprosiny, sprostowanie),
✅ zapłaty odszkodowania (czasem nawet do dwukrotności rynkowego wynagrodzenia),
✅ wydania uzyskanych korzyści (np. jeśli mem przyniósł ci zysk).
To nie wszystko. Jeśli naruszysz prawa osobiste autora (np. usuniesz jego nazwisko lub zniekształcisz utwór), możesz odpowiadać także na podstawie art. 78 u.p.a.p.p. – nawet jeśli nie uzyskałeś żadnej korzyści z mema.
🧑⚖ Odpowiedzialność cywilna – naruszenie dóbr osobistych
Jeśli mem przedstawia osobę w sposób poniżający, upokarzający lub wulgarny – naruszasz jej dobra osobiste (godność, cześć, dobre imię, wizerunek). Osoba taka może żądać:
✔ usunięcia mema,
✔ zadośćuczynienia pieniężnego,
✔ przeprosin lub sprostowania,
✔ zakazu dalszego publikowania memów z jej wizerunkiem.
📌 Przypomnienie: art. 81 u.p.a.p.p. zakazuje rozpowszechniania wizerunku osoby bez jej zgody, chyba że:
- osoba otrzymała wynagrodzenie za pozowanie,
- jest osobą publiczną, sfotografowaną w związku z funkcją,
- wizerunek stanowi jedynie szczegół całości (np. tłumu na koncercie).
⚖ Odpowiedzialność karna
Niektóre memy mogą prowadzić również do odpowiedzialności karnej – szczególnie, gdy:
❗ przypisujesz sobie autorstwo cudzego dzieła (art. 115 ust. 1 u.p.a.p.p.),
❗ bezprawnie rozpowszechniasz lub przetwarzasz cudze utwory (art. 116–117 u.p.a.p.p.),
❗ znieważasz lub zniesławiasz osoby fizyczne (art. 212 i 216 kodeksu karnego).
W zależności od kwalifikacji czynu, grozić może:
- grzywna,
- ograniczenie wolności,
- pozbawienie wolności do roku.
📄 W głośnej sprawie VI Ka 700/15 Sąd Okręgowy w Warszawie skazał autora mema, który opublikował szyderczą grafikę ze zdjęciem pobranym z cudzego profilu. Zawarte w memie treści miały charakter zniesławiający i wyśmiewający.
🧑🔧 Praktyczne wskazówki: jak tworzyć memy legalnie?
✅ Co możesz robić:
- używać własnych zdjęć, rysunków, grafik i tekstów,
- korzystać z utworów znajdujących się w domenie publicznej,
- wykorzystywać zasoby licencjonowane na zasadach Creative Commons (z uwzględnieniem warunków licencji),
- tworzyć parodie, pod warunkiem że są wyraźne, prześmiewcze i nie naruszają dóbr osobistych.
✖ Czego unikać:
- kopiowania cudzych grafik bez zgody,
- wykorzystywania czyjegoś wizerunku bez pozwolenia,
- przypisywania autorstwa sobie lub usuwania podpisów,
- tworzenia memów o charakterze obraźliwym, wulgarnym, ośmieszającym – szczególnie wobec osób prywatnych.
🔚 Podsumowanie: co warto zapamiętać?
🧠 Nie każdy mem to parodia. Jeśli zawiera cudzy utwór, nie wystarczy dodać podpis – trzeba spełnić warunki z art. 29¹ u.p.a.p.p.
📌 Tworzenie memu może być twórczością, ale też naruszeniem prawa – wszystko zależy od formy, kontekstu i źródła wykorzystanego materiału.
👩⚖ Za publikację mema można odpowiadać cywilnie, a nawet karnie – szczególnie gdy mem narusza czyjeś prawa autorskie lub dobra osobiste.
📜 Podstawa prawna
- art. 1 ust. 1, art. 2 ust. 1–5, art. 17, art. 29, art. 29¹, art. 34, art. 35, art. 78–81, art. 115–117 – Ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 23–24 – Kodeks cywilny
- art. 212, 216 – Kodeks karny
- art. 14 – Ustawa z 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną
📌 Tematy porad zawartych w poradniku
- legalność memów w Internecie
- parodia a prawo autorskie
- prawa autorskie do memów
- naruszenie wizerunku w memach
- odpowiedzialność za memy online
🔗 Przydatne adresy:
- https://uokik.gov.pl – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
- https://uodo.gov.pl – Urząd Ochrony Danych Osobowych
- https://prawoautorskie.gov.pl – Portal informacji o prawie autorskim
- https://isap.sejm.gov.pl – Internetowy System Aktów Prawnych