Nowelizacja Kodeksu karnego z 2022 r. wprowadziła nową instytucję – tzw. środowiskowy czynny żal. W praktyce oznacza to, że sprawca niektórych przestępstw przeciwko środowisku może liczyć na łagodniejsze potraktowanie przez sąd, a nawet na całkowite odstąpienie od kary, jeśli dobrowolnie naprawi wyrządzoną szkodę. Brzmi zachęcająco, prawda? Niestety, jak pokażemy w tym poradniku, przepisy są dalekie od ideału – zawierają liczne nieścisłości i mogą być trudne w praktycznym zastosowaniu. Z tego tekstu dowiesz się, kiedy i na jakich zasadach możesz skorzystać z tej instytucji, jakie są jej ograniczenia oraz jak rozumieć „naprawienie szkody środowiskowej”.
Czym jest środowiskowy czynny żal?
Instytucja środowiskowego czynnego żalu została uregulowana w art. 188a Kodeksu karnego. Przepis ten brzmi:
„Wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1, 3, 5a lub 6 lub w art. 184 § 1 lub 2, który dobrowolnie naprawił szkodę w całości albo w znacznej części, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.”
(art. 188a – Kodeks karny, t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 17)
Jest to rozwiązanie wzorowane na podobnych regulacjach znanych z przepisów o przestępstwach gospodarczych i przeciwko mieniu (np. art. 295 lub 307 k.k.). Celem tego przepisu jest motywowanie sprawców do działania naprawczego, zamiast biernego oczekiwania na wymiar sprawiedliwości.
Jakie przestępstwa obejmuje art. 188a k.k.?
Zakres przestępstw, w których można zastosować środowiskowy czynny żal, został ściśle określony. Dotyczy on wyłącznie poniższych przepisów:
- Art. 182 § 1 i 3 k.k. – dotyczy umyślnego zanieczyszczania środowiska (np. wody, powietrza) w sposób zagrażający zdrowiu lub życiu,
- Art. 183 § 1, 3, 5a, 6 k.k. – nielegalne postępowanie z odpadami, ich porzucanie, a także nieumyślność w realizacji takich czynów,
- Art. 184 § 1 i 2 k.k. – niewłaściwe postępowanie z materiałami promieniotwórczymi lub źródłami promieniowania.
❗ Uwaga: przepisy te nie obejmują np. umyślnego przywożenia z zagranicy substancji niebezpiecznych (art. 183 § 2 k.k.), mimo że jego nieumyślna wersja (art. 183 § 6 k.k.) – już tak. To wewnętrzna sprzeczność ustawy, która może budzić poważne wątpliwości w praktyce.
Warunki zastosowania czynnego żalu
Aby sąd mógł zastosować środowiskowy czynny żal, muszą zostać spełnione łącznie następujące przesłanki:
- Sprawca musi popełnić jedno z przestępstw wskazanych wyżej,
- Naprawienie szkody musi być dobrowolne,
- Naprawienie szkody musi nastąpić w całości albo w znacznej części,
- Działanie naprawcze musi nastąpić przed wydaniem wyroku przez sąd I instancji.
W przeciwnym razie sąd nie będzie mógł zastosować tej instytucji – nawet jeśli sprawca działał „w dobrej wierze”.
Problem: co to znaczy „naprawić szkodę”?
To kluczowe pytanie, bo większość przestępstw wskazanych w art. 188a k.k. to tzw. przestępstwa formalne – czyli takie, których nie trzeba powiązać z wystąpieniem rzeczywistej szkody, aby pociągnąć sprawcę do odpowiedzialności. Np. samo porzucenie odpadów w niedozwolonym miejscu, nawet jeśli jeszcze nie zaszkodziły środowisku, już wypełnia znamiona przestępstwa.
To oznacza, że sprawca może odpowiadać karnie nawet wtedy, gdy żadna szkoda nie powstała. A skoro tak, to co ma naprawiać? I jak sąd ma ocenić, czy szkoda została „w znacznej części” usunięta?
Przykład 1: Firma transportowa i nielegalne odpady
Firma „Ekotranslog” z Opola nielegalnie przewoziła odpady niebezpieczne i porzuciła je na terenie byłej kopalni piasku. Odpady nie zdążyły jeszcze przeniknąć do gleby, ale zagrażały skażeniem. Po kilku dniach firma – w obawie przed kontrolą – sama zgłosiła się do WIOŚ i zleciła natychmiastowe usunięcie odpadów i rekultywację miejsca.
👉 Sąd może w tym przypadku:
- uznać, że stan niebezpieczeństwa został cofnięty, a potencjalna szkoda zapobiegawczo naprawiona,
- i na tej podstawie zastosować czynny żal – mimo że nie doszło jeszcze do rzeczywistej szkody środowiskowej.
⚠️ Problem praktyczny: szkoda nienaprawialna
Nie zawsze jednak naprawienie szkody jest możliwe. W przypadku poważnego skażenia środowiska, nawet ogromne nakłady finansowe mogą nie przywrócić poprzedniego stanu przyrody. Co wtedy?
🔎 W praktyce oznacza to, że:
- sądy mogą mniej chętnie korzystać z możliwości odstąpienia od kary, nawet jeśli sprawca działał skruchą,
- naprawienie szkody może być trudne do oceny – szczególnie przy złożonych skutkach ekologicznych, np. skażeniu wód gruntowych.
Przykład 2: Osoba fizyczna i spalanie odpadów w gospodarstwie
Pan Krzysztof, właściciel gospodarstwa agroturystycznego w woj. małopolskim, przez kilka miesięcy spalał na swojej posesji plastikowe opakowania po nawozach i środki ochrony roślin. Dym, mimo że niepozorny, był źródłem emisji szkodliwych substancji. Sprawę zgłosił sąsiad, który cierpiał na choroby układu oddechowego.
Przed postępowaniem karnym pan Krzysztof:
- poddał się kontroli WIOŚ,
- usunął wszystkie odpady z terenu posesji,
- na własny koszt sfinansował badania jakości gleby i powietrza,
- zobowiązał się do zakupu profesjonalnych pojemników na odpady niebezpieczne.
👉 Czy sąd może zastosować art. 188a k.k.? Tak – mimo że spalanie nie doprowadziło do wyraźnej szkody środowiskowej, a jedynie do zagrożenia dla środowiska i zdrowia ludzi, można uznać, że pan Krzysztof dobrowolnie usunął skutki swojego czynu i zapobiegł dalszym szkodom.
📚 Kiedy mówimy o „szkodzie środowiskowej”?
To najtrudniejszy element stosowania art. 188a k.k., bo pojęcie „szkody” nie jest jednoznacznie zdefiniowane w Kodeksie karnym.
Najbliższe definicji odniesienie znajduje się w ustawie z 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie. Zgodnie z nią:
Szkoda w środowisku to „negatywna, mierzalna zmiana stanu lub funkcji elementów przyrodniczych, oceniona w stosunku do stanu początkowego, spowodowana bezpośrednio lub pośrednio przez działalność prowadzoną przez podmiot korzystający ze środowiska”.
(art. 6 pkt 11 ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku, Dz.U. z 2020 r. poz. 2187)
W praktyce mogą to być m.in.:
- skażenie gleby lub wód gruntowych,
- zaburzenie siedlisk chronionych gatunków,
- przekroczenie norm emisji szkodliwych substancji.
⚠️ Uwaga: Pojęcie szkody środowiskowej nie zawsze pokrywa się z tradycyjną szkodą cywilną czy majątkową. Nie chodzi o straty pieniężne, lecz o uszczerbek w stanie przyrody jako dobra wspólnego.
🧩 Problem: rozbieżność między szkodą a odpowiedzialnością karną
Jak wskazuje wielu ekspertów, większość przestępstw objętych art. 188a k.k. nie wymaga powstania szkody, aby sprawcę pociągnąć do odpowiedzialności. Są to tzw. przestępstwa z abstrakcyjnego zagrożenia, np.:
- pozostawienie beczek z substancjami chemicznymi,
- wprowadzenie ścieków do rzeki w sposób potencjalnie groźny,
- niewłaściwe składowanie odpadów w magazynie.
Oznacza to, że czyn może być przestępstwem, nawet jeśli żadna realna szkoda nie zaistniała.
I tu pojawia się główny zarzut wobec art. 188a k.k.: jak naprawić coś, co się nie wydarzyło?
📌 Praktyka sądowa będzie tu kluczowa – sądy mogą przyjąć wykładnię funkcjonalną, np. „usunięcie źródła zagrożenia” jako formę „naprawienia szkody”.
🔄 Alternatywna koncepcja: cofnięcie stanu niebezpieczeństwa
W doktrynie pojawiają się głosy, że instytucja środowiskowego czynnego żalu powinna być oparta nie na naprawieniu szkody, ale na odwróceniu stanu niebezpieczeństwa.
Takie podejście:
- lepiej oddaje specyfikę przestępstw środowiskowych (które często są bezskutkowe),
- byłoby bardziej zrozumiałe i sprawiedliwe dla sprawców, którzy zareagowali odpowiedzialnie.
Przykład: Jeżeli firma usunęła beczki z toksycznymi substancjami zanim doszło do skażenia, to cofnęła stan zagrożenia. Obecne brzmienie art. 188a k.k. tego nie uwzględnia, co czyni go trudnym w praktycznym zastosowaniu.
📌 Kluczowe wnioski dla praktyki
- Nie każdy sprawca może skorzystać z art. 188a k.k. – dotyczy to ściśle określonego katalogu przestępstw.
- Wymóg „naprawienia szkody” budzi poważne wątpliwości interpretacyjne, zwłaszcza w przypadku przestępstw bezskutkowych.
- Przedsiębiorcy i osoby fizyczne, którzy podejmą działania naprawcze dobrowolnie i przed wyrokiem, mogą znacząco zmniejszyć wymiar odpowiedzialności karnej.
- Brakuje precyzyjnych kryteriów oceny szkody i działań naprawczych – warto konsultować się z prawnikiem lub rzeczoznawcą środowiskowym.
🧾 Podstawa prawna
- art. 188a, art. 182, art. 183, art. 184 – ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2024 r. poz. 17)
- art. 6 pkt 11 – ustawa z 13.04.2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. z 2020 r. poz. 2187)
- Dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r.
📑 Tematy porad zawartych w poradniku
- środowiskowy czynny żal 2025
- naprawienie szkody środowiskowej
- odpowiedzialność karna za odpady
- art. 188a kodeksu karnego
- przestępstwa środowiskowe i kara