Wielu uczestników postępowań cywilnych – zarówno przedsiębiorców, jak i osób fizycznych – składających apelację od niekorzystnego wyroku, zastanawia się, czy i jak można skutecznie zakwestionować ustalenia faktyczne dokonane przez sąd pierwszej instancji. Jednym z najczęściej podnoszonych zarzutów jest błędne ustalenie stanu faktycznego, ale niewiele osób rozumie jego istotę, zasięg oraz praktyczne konsekwencje.
Ten poradnik wyjaśnia w przystępny sposób:
- czym dokładnie jest zarzut błędnego ustalenia stanu faktycznego,
- kiedy warto go podnosić,
- jakie są jego rodzaje i podstawy,
- na czym polegają najczęstsze nieporozumienia,
- oraz jakie pułapki mogą czyhać na skarżącego.
🧭 Czym jest zarzut błędnego ustalenia stanu faktycznego?
W uproszczeniu można powiedzieć, że zarzut ten polega na zakwestionowaniu przez stronę apelującą tego, jakie fakty uznał za prawdziwe sąd pierwszej instancji. Apelujący wskazuje, że sąd:
- przyjął za udowodnione coś, co w rzeczywistości nie miało miejsca lub nie wynika z dowodów, albo
- nie ustalił faktów istotnych, mimo że wynikały one z materiału dowodowego.
W praktyce sąd, wydając wyrok, opiera się na tzw. ustaleniach faktycznych – to one stanowią fundament rozstrzygnięcia. Jeśli fundament jest wadliwy, wyrok może być niesłuszny. Dlatego też błąd w ustaleniach faktycznych może uzasadniać zmianę lub uchylenie wyroku przez sąd drugiej instancji.
🔎 Dwa znaczenia ustalania stanu faktycznego – szerokie i wąskie
W praktyce sądowej i doktrynie prawa wyróżnia się dwa etapy „ustalania stanu faktycznego”:
1. Ustalanie sensu largo (w znaczeniu szerokim):
Obejmuje cały proces poznawczy sądu, czyli:
- przyjmowanie twierdzeń stron,
- przeprowadzanie dowodów,
- ocenę wiarygodności i mocy dowodowej tych dowodów,
- eliminowanie sprzeczności,
- a w końcu – sformułowanie końcowego obrazu faktów.
2. Ustalanie sensu stricto (w znaczeniu wąskim):
To ostatni etap – zebranie wniosków z oceny materiału dowodowego i uznanie pewnych faktów za udowodnione (lub nie) i przyjęcie ich jako podstawy wyroku.
➡️ W praktyce sądowej błędy mogą pojawić się zarówno na etapie oceny dowodów, jak i w samym rozumowaniu logicznym, które prowadzi do sformułowania obrazu rzeczywistości przez sąd.
📌 Typowe sytuacje, w których można mówić o błędnym ustaleniu stanu faktycznego
Zarzut błędnego ustalenia stanu faktycznego może obejmować np.:
- Sąd błędnie uznał dane zeznania za wiarygodne, mimo że są wewnętrznie sprzeczne lub sprzeczne z dokumentami.
- Sąd pominął dowód, który potwierdzał istotny fakt.
- Sąd uznał, że fakt miał miejsce, mimo braku dowodów.
- Sąd wyciągnął nielogiczny wniosek z materiału dowodowego (np. uznał, że fakt A dowodzi faktu B, mimo że nie ma związku między nimi).
- Sąd nie odniósł się do wszystkich twierdzeń i dowodów strony.
🧠 Przykład 1: Spór o zapłatę za dostawę
Firma „NovaLog” z Gorzowa Wielkopolskiego pozwała hurtownię „TopChem” z Zielonej Góry o zapłatę 78 000 zł za dostawy środków czystości. Sąd I instancji oddalił powództwo, uznając, że firma NovaLog nie udowodniła, że towar został faktycznie dostarczony.
W apelacji pełnomocnik NovaLog podniósł zarzut błędnego ustalenia stanu faktycznego, wskazując, że:
- faktury VAT oraz protokoły odbioru były podpisane przez pracownika magazynu pozwanego,
- a w aktach znajduje się korespondencja e-mailowa z potwierdzeniem odbioru partii towaru.
➡️ Sąd I instancji pominął te dowody lub błędnie je ocenił – to klasyczny przykład błędu ustalenia stanu faktycznego.
🧠 Przykład 2: Rozwód z orzeczeniem winy
W sprawie rozwodowej sąd uznał, że wyłącznie mąż ponosi winę za rozkład pożycia, ponieważ dopuścił się zdrady. W apelacji żona została pozwana o podanie nieprawdy – mąż przedstawił zdjęcia i korespondencję wskazujące, że żona również pozostawała w romansie od kilku lat.
➡️ Sąd I instancji pominął istotny materiał dowodowy – może to być zarzut nieustalenia wszystkich okoliczności mających znaczenie dla sprawy.
⚖️ Czym zarzut błędnego ustalenia stanu faktycznego NIE jest?
To nie jest:
✖️ Przedstawienie własnej wersji wydarzeń – apelacja nie polega na tym, że piszemy „moim zdaniem było inaczej”.
✖️ Zarzut prawny – np. niewłaściwa interpretacja przepisów.
✖️ Zarzut proceduralny – np. brak doręczenia zawiadomienia, odmowa przesłuchania świadka.
To merytoryczna krytyka tego, jakie fakty sąd uznał za prawdziwe, na podstawie zgromadzonego materiału.
⚠️ Najczęstsze nieporozumienia
❗ Nie wystarczy napisać: „Sąd błędnie ustalił stan faktyczny”.
Trzeba wskazać konkretnie, jakie fakty:
- zostały ustalone nieprawidłowo,
- nie zostały ustalone w ogóle, mimo że były istotne,
- zostały ustalone wbrew dowodom lub w ich sprzeczności.
❗ Nie myl błędu w ustaleniach faktycznych z oceną dowodów.
W praktyce granica bywa płynna, ale zarzut oceny dowodów podnosi się zwykle jako naruszenie art. 233 § 1 k.p.c.(swobodna ocena dowodów), natomiast błąd ustalenia stanu faktycznego dotyczy już samego wniosku, jaki sąd z tych dowodów wyciągnął.
Chaos pojęciowy – różne nazwy, ten sam zarzut?
Od lat w praktyce spotykamy różne określenia odnoszące się do tej samej istoty rzeczy:
- błędne ustalenie stanu faktycznego,
- sprzeczność ustaleń z materiałem dowodowym,
- niewyjaśnienie okoliczności faktycznych,
- błędy logiczne w ustaleniach,
- błędy w subsumpcji stanu faktycznego pod prawo,
- niezgodność z rzeczywistym stanem rzeczy.
🔍 Co istotne: większość tych nazw odnosi się do tych samych sytuacji, tylko używa innych sformułowań.
⚖️ Aktualne brzmienie art. 368 § 1¹ k.p.c. – wymóg precyzji
Nowelizacja z 4 lipca 2019 r. dodała do art. 368 nowy § 1¹, który porządkuje formułowanie zarzutów opartych na błędach faktycznych:
„W zarzutach co do podstawy faktycznej rozstrzygnięcia należy wskazać fakty ustalone przez sąd pierwszej instancji niezgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy lub istotne dla rozstrzygnięcia fakty nieustalone przez sąd pierwszej instancji.”
📝 Oznacza to, że:
- Skarżący musi wskazać konkretne fakty (a nie tylko ogólnie pisać, że „sąd się pomylił”),
- Trzeba też uzasadnić, dlaczego te fakty są niezgodne z rzeczywistością lub dlaczego powinny były być ustalone.
📍 Przepis ten nie zmienił zakresu możliwych zarzutów, ale zaostrzył wymogi ich formułowania.
📚 Przykłady dobrych i złych zarzutów
❌ Zły zarzut:
„Sąd błędnie ocenił dowody i wydał niesprawiedliwy wyrok.”
🔴 Nie wiadomo:
- Jakie dowody?
- Jakie konkretnie fakty?
- Dlaczego ocena jest błędna?
✅ Dobry zarzut:
„Sąd I instancji ustalił, że pozwany nie odebrał dostawy towaru z dnia 12 stycznia 2024 r., podczas gdy z materiału dowodowego wynika jednoznacznie, że dostawa została potwierdzona podpisem pracownika pozwanego (dowód: protokół odbioru, k. 37). Ustalenie to jest niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy, co miało wpływ na oddalenie roszczenia.”
✔ Zwięzły, precyzyjny, logiczny i zgodny z przepisem.
📊 Co dziś oznacza zarzut błędnego ustalenia stanu faktycznego?
Można przyjąć, że obejmuje on trzy zasadnicze sytuacje:
1. Fakty zostały ustalone wbrew dowodom
– Sąd np. uznał, że fakt miał miejsce, choć nie wynika to z akt, lub odwrotnie.
2. Sąd pominął istotne fakty
– np. nie odniósł się do dowodów wskazujących na kluczowe okoliczności.
3. Sąd wyciągnął błędny wniosek logiczny
– np. powiązał fakty, które nie mają ze sobą związku, lub odrzucił wiarygodny dowód bez podania przyczyny.
📌 Podsumowanie
- Zarzut błędnego ustalenia stanu faktycznego to nie tylko formalny „haczyk” – to jedno z najczęściej stosowanych narzędzi w apelacji.
- Jego poprawne sformułowanie wymaga konkretności, precyzji i logicznego uzasadnienia.
- Nie należy go mylić z oceną dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.) czy naruszeniami proceduralnymi.
- Od 2019 r. obowiązują ścisłe wymogi formalne: trzeba wskazać które fakty są niezgodne z rzeczywistością lub zostały pominięte.
📖 Podstawa prawna:
- art. 233 § 1 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 368 § 1 pkt 2 i 3 oraz § 1¹ – Kodeks postępowania cywilnego
🧷 Tematy porad zawartych w poradniku:
- zarzut błędnego ustalenia stanu faktycznego
- apelacja cywilna wzory i przykłady
- przyczyny uchylenia wyroku w II instancji
- ocena dowodów w apelacji
- jak pisać apelację cywilną 2025