Wielu przedsiębiorców i osób prywatnych zastanawia się, czy w przypadku polubownego zakończenia sporu przed sądem możliwy jest zwrot uiszczonej wcześniej opłaty sądowej. Temat ten ma kluczowe znaczenie dla planowania kosztów postępowania, a także motywuje strony do poszukiwania ugodowego rozwiązania sporu. Poniżej wyjaśniam, w jakich okolicznościach możliwy jest całkowity zwrot opłaty sądowej na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, kto może z tego skorzystać i na co warto zwrócić uwagę w praktyce.
Kiedy przysługuje zwrot całej opłaty sądowej? Kluczowe znaczenie ugody i momentu jej zawarcia
Zgodnie z art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, sąd z urzędu zwraca stronie całą opłatę wniesioną od pisma wszczynającego postępowanie w pierwszej instancji oraz od zarzutów od nakazu zapłaty, jeżeli postępowanie zakończyło się zawarciem ugody przed rozpoczęciem rozprawy przed sądem pierwszej instancji.
Taki przepis ma zachęcać do korzystania z mediacji i porozumień – zanim rozpocznie się kosztowne i czasochłonne postępowanie sądowe. Jednak – wbrew pozorom – skorzystanie z tej preferencji nie zawsze jest takie oczywiste. Pojawiają się dwa główne pytania:
- Jaką ugodę ustawa uznaje za uprawniającą do zwrotu?
- Co oznacza „przed rozpoczęciem rozprawy”?
Poniżej wyjaśniam obie te kwestie, korzystając z najnowszych orzeczeń oraz praktyki sądowej.
Ugoda sądowa, mediacyjna czy pozasądowa? Jaką ugodę ustawa „honoruje” zwrotem opłaty?
W praktyce funkcjonują dwa podstawowe typy ugód:
- Ugoda procesowa (czyli zawarta przed sądem lub mediatorem).
- Ugoda pozasądowa (czyli zwykła umowa między stronami, zawarta bez udziału sądu lub mediatora).
Co to jest ugoda procesowa?
- Ugoda sądowa może być zawarta w każdym momencie trwającego postępowania cywilnego, zarówno na rozprawie, jak i na posiedzeniu czy w toku mediacji, do której sąd skierował strony.
- Jej treść wpisuje się do protokołu sądowego lub załącza jako odrębny dokument.
- Ugoda zawarta przed mediatorem podlega następnie zatwierdzeniu przez sąd (może być także podstawą egzekucji, jeśli sąd nada jej klauzulę wykonalności).
Czym różni się ugoda pozasądowa?
- Jest to po prostu cywilna umowa, uregulowana w art. 917-918 Kodeksu cywilnego, w której strony czynią sobie wzajemne ustępstwa.
- Można ją zawrzeć w dowolnym czasie – nawet po wszczęciu sprawy sądowej, a także już po jej zakończeniu.
- Sama ugoda pozasądowa nie kończy postępowania sądowego – żeby sprawa została umorzona, powód musi wycofać pozew.
Która ugoda uprawnia do zwrotu całej opłaty sądowej?
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 23 lutego 2018 r., III CZP 88/17, zwrot całej opłaty przysługuje wyłącznie, gdy zawarta została ugoda procesowa – czyli przed sądem albo przed mediatorem.
„Ugoda” w rozumieniu art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h u.k.s.c. to wyłącznie ugoda zawarta przed sądem lub mediatorem.
Sądy wskazują, że tylko taka ugoda kończy postępowanie i umożliwia sądowi kontrolę jej faktycznego zawarcia. Ugoda pozasądowa (czyli zawarta tylko pomiędzy stronami, bez udziału sądu czy mediatora) nie powoduje samoistnie zakończenia sprawy – potrzebne jest jeszcze cofnięcie pozwu, a w takim wypadku zwrot opłaty sądowej będzie tylko częściowy (zwykle połowa).
Przykład 1: Ugoda przed mediatorem
Pani Marta z Gdyni prowadzi spór gospodarczy z firmą XYZ sp. z o.o. Po złożeniu pozwu sąd kieruje sprawę do mediacji. Strony dochodzą do porozumienia i zawierają ugodę w obecności mediatora, którą sąd następnie zatwierdza postanowieniem. Ponieważ ugoda została zawarta przed rozpoczęciem pierwszej rozprawy, sąd zwraca całkowitą opłatę wniesioną przy składaniu pozwu.
Przykład 2: Ugoda pozasądowa i cofnięcie pozwu
Firma „Kwiat-Pol” z Krakowa składa pozew o zapłatę przeciwko swojemu kontrahentowi. Strony szybko dogadują się poza sądem i podpisują umowę ugodową. Powód następnie cofa pozew. W takim przypadku, jeśli cofnięcie pozwu nastąpi przed wysłaniem odpisu pozwu stronie przeciwnej, sąd zwróci całą opłatę; jednak jeśli już po wysłaniu – tylko połowę. Samo podpisanie ugody pozasądowej nie daje podstawy do zwrotu całej opłaty.
Kiedy „rozpoczęcie rozprawy” blokuje zwrot całej opłaty sądowej?
Drugą istotną kwestią jest moment, od którego nie można już odzyskać całej opłaty sądowej. Ustawa mówi o zawarciu ugody przed rozpoczęciem rozprawy, ale nie precyzuje tego pojęcia.
Co to znaczy „przed rozpoczęciem rozprawy”?
- W praktyce i literaturze prawniczej pojawiały się różne interpretacje.
- Dominował pogląd, że chodzi o chwilę wywołania sprawy na sali sądowej (czyli kiedy protokolant lub sędzia ogłasza, że sprawa zostaje rozpoznana).
- Jednak, jak wskazano w nowszych opracowaniach i orzecznictwie, rozpoczęcie rozprawy to moment, w którym strony przystępują do merytorycznej dyskusji, czyli składają żądania i wnioski (zgodnie z art. 210 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego).
Przykład 3: Ugoda zawarta po wywołaniu sprawy, ale przed zajęciem stanowisk
Pan Marek z Poznania i jego dłużnik pojawiają się na rozprawie. Sędzia wywołuje sprawę, ale zanim strony zdążą przedstawić swoje żądania, informują sąd, że zawarły porozumienie i chcą je sformalizować w formie ugody sądowej. Sąd zapisuje ugodę do protokołu. W takim przypadku, choć sprawa została wywołana, ale nie przeszła jeszcze do fazy merytorycznej, sąd powinien zwrócić całą opłatę sądową.
Najważniejsze wnioski dla przedsiębiorców i osób fizycznych
- Zwrot całej opłaty sądowej przysługuje, gdy ugoda procesowa (przed sądem lub mediatorem) zostanie zawarta przed rozpoczęciem rozprawy – czyli zanim strony przystąpią do przedstawiania żądań i argumentów przed sądem.
- Ugoda pozasądowa nie daje prawa do zwrotu całej opłaty – powód może liczyć najwyżej na zwrot połowy opłaty (a w pewnych sytuacjach – całej, ale tylko wtedy, gdy cofnięcie pozwu nastąpiło przed wysłaniem odpisu pozwu stronie pozwanej).
- Dla uzyskania pełnego zwrotu opłaty kluczowe jest działanie z wyprzedzeniem – najlepiej zawrzeć ugodę i zgłosić ją sądowi przed pierwszym posiedzeniem lub tuż po wywołaniu sprawy, zanim jeszcze padną pierwsze merytoryczne oświadczenia.
- Skierowanie sprawy do mediacji może być opłacalne finansowo, jeśli zakończy się ugodą jeszcze przed rozprawą.
Podsumowanie – co zrobić, by uzyskać zwrot opłaty sądowej po zawarciu ugody?
Jeśli zależy Ci na odzyskaniu całej opłaty sądowej po wniesieniu sprawy do sądu cywilnego, musisz zadbać o trzy kluczowe elementy:
- Zawrzyj ugodę procesową – czyli zawartą przed sądem lub przed mediatorem (nie wystarczy umowa między stronami zawarta „na boku”).
- Zrób to przed rozpoczęciem rozprawy – w praktyce: zanim na sali padną pierwsze merytoryczne oświadczenia, żądania i stanowiska.
- Złóż wniosek do sądu o zwrot opłaty (jeśli sąd nie zrobi tego automatycznie). Wniosek może zgłosić każdy uczestnik postępowania, któremu przysługuje zwrot.
Odpowiednie przygotowanie się do rozprawy i podjęcie działań mediacyjnych pozwoli nie tylko zaoszczędzić czas i pieniądze, ale również znacząco skrócić cały spór.
Najczęstsze pytania i praktyczne wątpliwości
1. Czy sąd zwraca opłatę automatycznie po zawarciu ugody?
Tak, jeśli ugoda jest zawarta przed rozpoczęciem rozprawy, sąd z urzędu powinien dokonać zwrotu opłaty – nie musisz składać wniosku. W praktyce jednak, dla pewności, warto złożyć prosty wniosek do sądu o zwrot, dołączając dowód wpłaty oraz powołując się na właściwy przepis.
2. Czy zawarcie ugody w trakcie mediacji „prywatnej” uprawnia do zwrotu?
Nie, jeśli mediacja nie była zainicjowana lub zatwierdzona przez sąd, taka ugoda traktowana jest jak zwykła ugoda pozasądowa – nie daje podstaw do zwrotu całej opłaty.
3. Czy zawsze muszę osobiście pojawić się na posiedzeniu, by zawrzeć ugodę?
Nie, możesz działać przez pełnomocnika (np. radcę prawnego, adwokata). Ważne, by ugoda została formalnie zawarta przed sądem lub mediatorem sądowym przed rozpoczęciem rozprawy.
Podstawa prawna
- Art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. h, art. 79 ust. 1 pkt 1 lit. b, art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. a, art. 79 ust. 1 pkt 2 lit. a, art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c, art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. d – ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
- Art. 210 § 1, art. 223, art. 355, art. 18314 – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego
- Art. 917–918 – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
Tematy porad zawartych w poradniku
- zwrot opłaty sądowej po ugodzie
- mediacja a koszty sądowe
- jak odzyskać opłatę sądową
- ugoda sądowa a zwrot kosztów
- opłata sądowa zwrot w postępowaniu cywilnym
Przydatne adresy urzędowe
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://www.gov.pl/web/sadownictwo – Informacje o sądach powszechnych
- https://www.mediacje.gov.pl/ – Serwis informacyjny o mediacji
- https://orzeczenia.sn.pl/ – Orzeczenia Sądu Najwyższego