Zwolnienie od kosztów sądowych to jedno z kluczowych uprawnień procesowych, z którego mogą skorzystać zarówno osoby fizyczne, jak i przedsiębiorcy, gdy ich sytuacja finansowa uniemożliwia opłacenie procesu bez uszczerbku dla podstawowych potrzeb. Niewiedza w tym zakresie może skutkować oddaleniem pozwu z powodów formalnych. W tym poradniku wyjaśnię, kto i w jakich sytuacjach może ubiegać się o zwolnienie, jakie są rodzaje tego zwolnienia oraz jak uniknąć najczęstszych błędów formalnych przy jego wnioskowaniu.
Rodzaje zwolnienia od kosztów sądowych – ustawowe i sądowe
Zwolnienie od kosztów sądowych może przybrać jedną z dwóch form:
- Z mocy ustawy (automatyczne) – dotyczy przypadków określonych wprost w ustawie, np. niektórych spraw pracowniczych, ubezpieczeniowych lub dotyczących praw konsumenta.
- Na mocy decyzji sądu lub referendarza sądowego – przyznawane po rozpatrzeniu wniosku strony, która wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów sądowych.
Każde z nich może mieć charakter całkowity lub częściowy, a także podmiotowy (związany z osobą) lub przedmiotowy (związany z rodzajem sprawy).
Kto może uzyskać zwolnienie z mocy ustawy?
Na podstawie art. 96 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, z mocy ustawy w całości z opłat sądowych zwolnione są m.in.:
- osoby dochodzące alimentów,
- pracownicy w sprawach pracowniczych do wartości przedmiotu sporu 50 000 zł,
- konsumenci w sprawach dotyczących naruszenia ich praw przez przedsiębiorców,
- ubezpieczeni w sprawach o świadczenia z ZUS lub KRUS.
🧑⚖️ Przykład: Pani Zofia, emerytka, wnosi pozew przeciwko ZUS o wypłatę zaległego dodatku pielęgnacyjnego. Jako ubezpieczona w sprawie świadczenia z systemu emerytalnego, jest automatycznie zwolniona z opłat sądowych.
Zwolnienie przyznawane przez sąd – jak je uzyskać?
Osoba fizyczna, która nie może ponieść kosztów sądowych bez uszczerbku utrzymania siebie i rodziny, może wystąpić z wnioskiem o zwolnienie. Analogicznie – osoby prawne muszą wykazać brak środków finansowych.
Co zawiera wniosek?
Wniosek musi zawierać:
- dane wnioskodawcy,
- żądanie (czy chodzi o zwolnienie całkowite, częściowe, od jakich kosztów),
- oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania (art. 102 ust. 2 u.k.s.c.).
📌 Uwaga: Osoby niebędące stroną zawodowo reprezentowaną muszą to oświadczenie złożyć osobiście – brak tego dokumentu skutkuje wezwaniem do uzupełnienia lub zwrotem wniosku.
🧑💼 Przykład: Pan Artur, właściciel sklepu z odzieżą używaną, pozywa byłego wspólnika o zwrot 20 000 zł. Wskazuje, że jego działalność przyniosła w ostatnim kwartale stratę, a jedynym dochodem jest świadczenie z MOPS. Dołącza oświadczenie i bilans. Sąd przyznaje zwolnienie z kosztów od opłaty od pozwu powyżej 1000 zł.
Częściowe zwolnienie – jak działa?
Zwolnienie może dotyczyć:
- konkretnej części kwoty (np. „powyżej 3000 zł”),
- konkretnej opłaty (np. „od opinii biegłego”),
- wybranych roszczeń (np. „dotyczących renty za okres…”, „roszczenia o zapłatę kwoty 15 000 zł”).
🧑⚖️ Przykład: Sąd zwalnia powoda od opłaty od pozwu w części przekraczającej 2500 zł, a w pozostałej części oddala wniosek jako bezzasadny.
Bezzasadność roszczeń a zwolnienie
Jeśli powództwo w oczywisty sposób nie ma podstaw, sąd może odmówić zwolnienia tylko w tej części, która jest ewidentnie bezzasadna.
📄 Przykład: Pan Jerzy wnosi pozew o zaprzeczenie ojcostwa po 4 latach od narodzin dziecka. Sąd uznaje to żądanie za oczywiście bezzasadne i nie przyznaje zwolnienia od kosztów w tej części.
Cofnięcie i weryfikacja zwolnienia od kosztów
Sąd może:
- cofnąć zwolnienie, jeśli okaże się, że okoliczności, które je uzasadniały, przestały istnieć (art. 110 u.k.s.c.),
- ukarać grzywną do 1000 zł osobę, która podała nieprawdziwe dane (art. 111 ust. 1 i 2 u.k.s.c.),
- zarządzić dochodzenie w celu sprawdzenia rzeczywistego stanu majątkowego (art. 109 u.k.s.c.).
📌 Przykład: Po analizie bilansu spółki sąd stwierdza, że mimo wykazanej straty, ma ona środki na koncie i cofnięcie zwolnienia od opłat jest zasadne.
Terminy i skutki nieopłacenia pisma po odmowie zwolnienia
Złożenie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych przed upływem terminu do uiszczenia opłaty przerywa jego bieg. Jeśli sąd oddali wniosek, przewodniczący wzywa stronę do uiszczenia opłaty – zazwyczaj w terminie 7 dni.
📌 Uwaga: Jeśli wniosek został złożony przez zawodowego pełnomocnika (adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego), a sąd oddalił wniosek, termin 7 dni liczony jest od doręczenia postanowienia o odmowie, nie od dnia oddalenia wniosku.
🧑💼 Przykład: Radca prawny wnosi pozew wraz z wnioskiem o zwolnienie od opłaty. Sąd oddala wniosek. Od daty doręczenia postanowienia pełnomocnik ma 7 dni na uiszczenie opłaty – w przeciwnym razie pozew zostanie zwrócony.
Procedura dla osób reprezentowanych i bez pełnomocnika
- Jeśli wniosek o zwolnienie składa osoba bez pełnomocnika, a nie dołączy oświadczenia o stanie majątkowym (art. 102 ust. 2 u.k.s.c.), sąd wzywa do uzupełnienia w terminie 7 dni pod rygorem zwrotu.
- Jeśli wniosek składa pełnomocnik zawodowy, brak oświadczenia oznacza natychmiastowy zwrot – bez wezwania do uzupełnienia.
📌 To oznacza, że profesjonalista musi pilnować kompletności dokumentów przy składaniu wniosku.
Czy można złożyć ponowny wniosek o zwolnienie?
🔁 TAK, ale tylko jeśli wskazano nowe okoliczności, które zaszły po oddaleniu wcześniejszego wniosku.
❌ NIE, jeśli ponowny wniosek opiera się na tych samych okolicznościach – wówczas zostanie pozostawiony w aktach bez rozpoznania (art. 107 u.k.s.c.).
🧑⚖️ Przykład: Sąd oddala wniosek pana Tomasza, który zarabia 8000 zł miesięcznie. Trzy miesiące później pan Tomasz zostaje zwolniony i składa ponowny wniosek, przedstawiając świadectwo pracy i nowe oświadczenie. Tym razem sąd rozpatruje wniosek merytorycznie.
Co się dzieje po cofnięciu zwolnienia?
Jeśli sąd cofa zwolnienie, ponieważ np. strona podała nieprawdziwe dane albo jej sytuacja się poprawiła, może:
- obciążyć stronę kosztami częściowo lub w całości,
- skazać ją na grzywnę do 1000 zł (w razie świadomego wprowadzenia sądu w błąd),
- orzec o obowiązku zapłaty opłat w wyroku kończącym sprawę (art. 113 u.k.s.c.).
📄 Przykład: Sąd ustala, że powód podał fałszywe dane o dochodach – po czym cofa zwolnienie i nakłada na niego grzywnę oraz obowiązek zwrotu Skarbowi Państwa opłaty 300 zł.
Wybrane orzeczenia – co warto wiedzieć?
📚 Dla praktyki sądowej szczególne znaczenie mają orzeczenia Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych. Oto kilka kluczowych przykładów:
- SN, I CZ 113/90 – korzystanie z kredytu bankowego przez przedsiębiorstwo nie wyklucza zwolnienia, ale nie jest też przesłanką automatyczną.
- SA w Łodzi, I ACz 198/91 – zysk bilansowy przewyższający koszty sądowe nie uzasadnia zwolnienia.
- SN, III CZP 82/16 – jeżeli sąd drugiej instancji oddali zażalenie na odmowę zwolnienia, a strona nie uiści opłaty, skarga kasacyjna podlega odrzuceniu.
- SN, IV CZ 45/06 – ponowny wniosek z nowymi okolicznościami musi być rozpatrzony – sąd nie może opierać się wyłącznie na wcześniejszym stanie faktycznym.
Podsumowanie
✔ Zwolnienie od kosztów sądowych ma umożliwić dostęp do sądu osobom i podmiotom, które faktycznie nie mogą ponieść tych kosztów.
✔ Aby uzyskać zwolnienie, trzeba dokładnie przedstawić swoją sytuację finansową, a osoby fizyczne muszą dołączyć odpowiednie oświadczenie.
✔ Zwolnienie może być całkowite lub częściowe, ale sąd może je cofnąć, jeżeli sytuacja strony się zmieniła lub dane były nieprawdziwe.
✔ Ponowny wniosek jest możliwy tylko wtedy, gdy wskazuje się nowe okoliczności.
Podstawa prawna
- art. 96, art. 101–104, art. 107–113, art. 118 – ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
- art. 130, art. 130¹, art. 130³ § 1–2, art. 357 § 2, art. 394¹a § 1 pkt 1 – Kodeks postępowania cywilnego
Tematy porad zawartych w poradniku
- zwolnienie od kosztów sądowych 2025
- wniosek o zwolnienie z opłat sądowych
- bezzasadność roszczenia a koszty
- cofnięcie zwolnienia z opłat
- oświadczenie o stanie majątkowym do sądu
Przydatne strony urzędowe
- https://orzeczenia.ms.gov.pl – baza orzeczeń sądów powszechnych
- https://bip.ms.gov.pl – Biuletyn Informacji Publicznej Ministerstwa Sprawiedliwości