Ochrona majątkowych praw autorskich nabiera szczególnego znaczenia w dobie powszechnej cyfryzacji i masowego rozpowszechniania treści. Jeżeli ktoś wykorzystał Twój utwór bez zgody – np. zdjęcie, utwór muzyczny, projekt graficzny czy tekst – możesz domagać się od niego nie tylko zakazu dalszego naruszania prawa, ale również wypłaty zryczałtowanego odszkodowania. Co ważne, nie musisz udowadniać szkody ani winy naruszyciela – wystarczy wykazać, że doszło do bezprawnego użycia Twojego utworu. W niniejszym poradniku wyjaśniam krok po kroku, kiedy i jak możesz skutecznie skorzystać z tego roszczenia, jakich błędów unikać i jak ocenić wysokość tzw. „stosownego wynagrodzenia”.
Czym jest zryczałtowane odszkodowanie w prawie autorskim
Podstawy prawne i uproszczenia dla uprawnionego
Zryczałtowane odszkodowanie zostało przewidziane w:
📄 art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: pr. aut.):
„uprawniony może żądać […] zapłaty sumy pieniężnej w wysokości dwukrotności, a w przypadku zawinionego naruszenia – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu”.
Roszczenie to stanowi alternatywę dla odszkodowania na zasadach ogólnych (czyli z art. 361 i n. k.c.). W praktyce jest chętnie stosowane przez twórców, bo znosi wiele wymogów dowodowych – nie trzeba wykazywać szkody ani związku przyczynowego. Wystarczy udowodnić:
- autorstwo utworu,
- naruszenie majątkowych praw autorskich,
- oraz brak zgody na korzystanie z utworu.
Odstępstwo od zasad ogólnych odpowiedzialności cywilnej
Zastosowanie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b pr. aut. opiera się na tzw. wynagrodzeniu hipotetycznym – czyli takim, jakie otrzymałby autor, gdyby zawarł umowę licencyjną z naruszycielem. Sąd nie bada tu realnych strat, tylko analizuje, ile kosztowałaby legalna licencja na dane wykorzystanie utworu.
Taka konstrukcja stanowi uproszczenie dla twórcy, który często nie ma możliwości wykazania, jaką szkodę poniósł. Dzięki temu przepisowi może otrzymać z góry ustaloną kwotę – np. dwukrotność rynkowej stawki licencyjnej.
Kontrowersje po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2015 roku
Skutki utraty mocy przepisu o trzykrotności wynagrodzenia
W 2015 roku Trybunał Konstytucyjny wydał ważny wyrok (sygn. SK 32/14), w którym uznał za niezgodny z Konstytucją RP art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b w części dotyczącej żądania trzykrotności wynagrodzenia. Oznaczało to, że od tego momentu nie można już dochodzić tak wysokiego odszkodowania – przepis utracił moc ze skutkiem wstecznym (ex tunc), ponieważ TK nie wyznaczył okresu przejściowego.
⚠️ Mimo to przepis formalnie nie został usunięty z ustawy, co wywołało spory interpretacyjne, szczególnie dotyczące legalności dochodzenia dwukrotności wynagrodzenia.
Spór wokół dwukrotności wynagrodzenia i reakcja sądów
Przykład: Sąd Okręgowy w Częstochowie uznał, że jeśli twórca żąda dwukrotności wynagrodzenia, to powinien wykazać, że poniósł większą szkodę niż jedno „stosowne wynagrodzenie”. W przeciwnym razie zasądził tylko jednokrotność tej kwoty – interpretując przepis w duchu kompensacyjnym, a nie represyjnym.
Jednak Sąd Apelacyjny w Katowicach uchylił ten wyrok, stwierdzając, że:
„Powód nie musi udowadniać szkody przy roszczeniu opartym na art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b pr. aut. – taka konieczność dotyczyłaby wyłącznie roszczenia z lit. a, opartego na zasadach ogólnych”.
Ostatecznie linia orzecznicza została potwierdzona przez TSUE i TK, o czym poniżej.
Ocena TSUE i kolejny wyrok TK z 2019 roku
W 2017 r. Trybunał Sprawiedliwości UE (C-367/15) uznał, że:
„dyrektywa 2004/48/WE nie sprzeciwia się regulacjom krajowym pozwalającym na żądanie odszkodowania w wysokości dwukrotności stosownego wynagrodzenia, nawet bez wykazania rzeczywistej szkody”.
Następnie, 5 listopada 2019 r. Trybunał Konstytucyjny jednoznacznie potwierdził, że dwukrotność stosownego wynagrodzenia jest zgodna z Konstytucją.
📌 Wnioski praktyczne:
- Możesz domagać się dwukrotności wynagrodzenia bez wykazywania szkody.
- Nie możesz już żądać trzykrotności, chyba że chodzi o bazę danych sui generis (art. 11 u.o.b.d.).
- Wciąż trwają spory o to, czy zawinione naruszenie wpływa na możliwość przyznania dwukrotności – warto to dokumentować.
Stosowne wynagrodzenie – kluczowa przesłanka roszczenia
W przypadku roszczenia z art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b pr. aut. wysokość odszkodowania ustalana jest poprzez pomnożenie tzw. stosownego wynagrodzenia (np. razy 2). To właśnie ta wartość bywa najczęściej kwestionowana przez sądy i pozwanych. Dlatego tak ważne jest, abyś rozumiał, jak ją ustalać i dokumentować.
Jak sądy ustalają „stosowne wynagrodzenie”
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, „stosowne wynagrodzenie” to:
„wynagrodzenie, które byłoby należne, gdyby naruszyciel zawarł z uprawnionym umowę licencyjną na korzystanie z utworu w zakresie, w jakim doszło do naruszenia”.
Co to oznacza w praktyce? Sąd nie patrzy na to, ile straciłeś – ale na to, ile mógłbyś zażądać za legalne wykorzystanie utworu w takich samych warunkach. Pod uwagę bierze się m.in.:
- rodzaj utworu (muzyka, fotografia, grafika, tekst),
- zakres i sposób eksploatacji (np. publikacja w internecie, wydruk na banerach, użycie w reklamie),
- czas trwania eksploatacji,
- ekskluzywność (licencja wyłączna czy niewyłączna),
- renoma twórcy i utworu.
Sąd powinien ustalić tę wartość na datę orzekania (por. wyrok SA w Białymstoku z 2016 r.).
Znaczenie wcześniejszych umów i opinii biegłych
🔍 Dowody, które mogą pomóc w udowodnieniu stosownego wynagrodzenia:
✔ umowy licencyjne zawierane z innymi podmiotami,
✔ oferty złożone lub otrzymane przez twórcę,
✔ cenniki branżowe (np. ZPAV, ZPAF, ZAiKS),
✔ opinie biegłych z zakresu rynku praw autorskich, reklamy lub marketingu,
✔ oświadczenia stron – ale tylko jeśli nie zostaną zakwestionowane.
Przykład: Kompozytor, który sprzedawał utwory do reklam za 20 000 zł netto, może wykazać, że za użycie jego piosenki w kampanii marketingowej bez zgody należy mu się co najmniej ta kwota – a jeśli żąda dwukrotności, to 40 000 zł.
❗Ważne: samo powołanie się na cennik lub własną wycenę nie wystarczy, jeśli druga strona to zakwestionuje – musisz to udowodnić dokumentami lub opinią biegłego.
Trudności dowodowe i rola art. 479<sup>93</sup> k.p.c.
Jeśli jednak dokładne ustalenie stosownego wynagrodzenia nie jest możliwe, możesz skorzystać z tzw. „mechanizmu bezpieczeństwa”:
📄 art. 479<sup>93</sup> Kodeksu postępowania cywilnego:
„Jeżeli w sprawie o naruszenie sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe, nader utrudnione lub oczywiście niecelowe, sąd może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swojej oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy”.
Alternatywnie – w starszych sprawach – sądy mogą sięgać do art. 322 k.p.c.
📌 Wniosek: zawsze warto próbować wykazać konkretną kwotę wynagrodzenia, ale jeśli to niemożliwe, sąd może oszacować ją samodzielnie – pod warunkiem, że udowodnisz naruszenie i jego zakres.
Studia przypadków – jak sądy orzekają w praktyce
Reklama z nawiązaniem do utworu muzycznego – wyrok SA w Warszawie
W jednej ze spraw przeciwko przewoźnikowi kolejowemu, który w reklamie użył hasła „wsiądź do pociągu… byle naszego”, nawiązując do popularnego utworu muzycznego, sąd przyznał 80 000 zł odszkodowania jako dwukrotność stosownego wynagrodzenia.
🔍 Co przesądziło o wygranej:
- powódka przedstawiła dwie umowy licencyjne zawarte wcześniej z innymi firmami (za 40 000 i 50 000 zł),
- dodatkowo powołała się na opinię biegłego z zakresu marketingu i reklamy,
- sąd uznał, że nawiązanie do utworu jest równoznaczne z jego eksploatacją i wykorzystaniem w kampanii.
📌 Wniosek: dokumentacja poprzednich umów plus biegły = duża szansa na pełne odszkodowanie.
Spór o wzór ozdoby świątecznej – oddalenie roszczenia przez SO w Szczecinie
Autorka wzoru graficznego „pochylonego świerku” domagała się 30 471,75 zł jako dwukrotności należnego wynagrodzenia. Choć sąd uznał, że doszło do naruszenia, oddalił żądanie w całości.
🔍 Powody oddalenia:
- brak rozbicia kwoty na konkretne utwory (chodziło tylko o 3 z 11 ozdób),
- wskazane wynagrodzenie odnosiło się do całego zamówienia, a nie do licencji na korzystanie,
- sąd uznał, że nie wykazano, jaka byłaby wartość rynkowa licencji na wykorzystanie wzoru.
📌 Wniosek: nawet przy oczywistym naruszeniu, brak dowodów co do wysokości wynagrodzenia = brak odszkodowania.
Rozbieżne wyceny zdjęć – korekta wyroku przez SA w Białymstoku
Fotoreporter, którego zdjęcie zostało użyte bez zgody, powołał się na tabelę ZPAF i własną praktykę. Sąd I instancji uznał, że ówczesna stawka (30–120 zł z 2003 r.) powinna być miarodajna, bo fotograf współpracował z PAP. Sąd Apelacyjny nie zgodził się – uznał, że należy stosować stawki obowiązujące w chwili orzekania, a nie sprzed 13 lat.
📌 Wniosek: dowody muszą odzwierciedlać aktualne realia rynkowe – stary kontrakt z agencją może nie wystarczyć.
Wnioski praktyczne i zalecenia dla twórców i pełnomocników
Na podstawie analizy przepisów oraz orzecznictwa, można sformułować konkretne rekomendacje, które znacząco zwiększą szanse na skuteczne dochodzenie zryczałtowanego odszkodowania za naruszenie praw autorskich:
✔ Co warto zrobić:
- Zbieraj dokumenty licencyjne – każda zawarta wcześniej umowa licencyjna, nawet na podobne utwory, może być kluczowym dowodem.
- Gromadź oferty i cenniki – jeśli ktoś pytał Cię o koszt licencji, zachowaj tę korespondencję. Nawet niewiążąca oferta to cenna informacja.
- Korzystaj z biegłych – opinia specjalisty z zakresu reklamy, marketingu, fotografii czy wyceny praw autorskich znacząco wzmacnia Twoją pozycję w sądzie.
- Wskazuj dokładne warunki eksploatacji – miejsce, czas, liczba wyświetleń/egzemplarzy, forma publikacji (prasa, internet, outdoor).
- Korzystaj z art. 479<sup>93</sup> k.p.c., jeśli masz problem z wyliczeniem wysokości żądania – ale nie rezygnuj całkowicie z prób jego wykazania.
✖ Czego unikać:
- nie opieraj się wyłącznie na oświadczeniu własnym – sądy je odrzucają, jeśli zostanie zakwestionowane przez pozwanego,
- nie powołuj się na cenniki organizacji, które nie mają charakteru powszechnie obowiązującego (np. ZPAF), bez dodatkowego uzasadnienia,
- nie żądaj trzykrotności wynagrodzenia – to żądanie jest niezgodne z prawem od wyroku TK z 2015 roku,
- nie ignoruj problemu dokładnego powiązania żądanej kwoty z konkretnym naruszeniem – np. nie wskazuj jednej kwoty zbiorczej za kilka utworów, jeśli tylko część z nich została naruszona.
Podstawa prawna
- art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 190 ust. 3 Konstytucji RP
- art. 13 dyrektywy 2004/48/WE – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej
- art. 479<sup>93</sup> k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego
- art. 322 k.p.c. – gdy 479<sup>93</sup> nie ma zastosowania (np. przed reformą)
- orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego: SK 32/14 (23.06.2015 r.), SK 26/16 (5.11.2019 r.)
- orzeczenie TSUE: wyrok z 25.01.2017 r. w sprawie C-367/15
- wybrane orzeczenia SA w Warszawie, SA w Krakowie, SA w Białymstoku, SO w Częstochowie, SO w Szczecinie
Tematy porad zawartych w poradniku
- roszczenie z art. 79 pr. aut.
- dwukrotność stosownego wynagrodzenia
- dochodzenie odszkodowania za naruszenie praw autorskich
- jak ustalić stosowne wynagrodzenie
- orzecznictwo o zryczałtowanym odszkodowaniu