Zaskarżenie orzeczenia sądu pierwszej instancji w postępowaniu cywilnym to podstawowe narzędzie kontroli jego prawidłowości. Kluczowym elementem każdej apelacji są tzw. zarzuty apelacyjne. Choć pojęcie to nie jest jednoznacznie zdefiniowane w przepisach, ma ono ogromne znaczenie praktyczne – wpływa nie tylko na losy konkretnej sprawy, ale również na zakres działania sądu odwoławczego. W tym poradniku wyjaśniam, czym są zarzuty apelacyjne, jakie ich rodzaje wyróżnia się w praktyce oraz jak należy je konstruować, aby apelacja miała szansę na powodzenie.
🧭 Znaczenie i funkcja zarzutów apelacyjnych
W polskim systemie prawnym apelacja jest pełnym środkiem zaskarżenia, co oznacza, że nie istnieje ustawowy katalog zamknięty zarzutów, jakie można podnieść. Skarżący może sformułować dowolne zastrzeżenia względem wyroku – byle tylko odnosiły się do treści rozstrzygnięcia i miały charakter merytoryczny lub proceduralny.
Jednak brak katalogu nie oznacza dowolności – zarzuty muszą spełniać wymogi formalne i merytoryczne, by mogły być ocenione przez sąd II instancji. Ich istotą jest wskazanie, dlaczego orzeczenie sądu I instancji było wadliwe – czy to z powodu błędu proceduralnego (np. błędów w postępowaniu dowodowym), czy materialnego (np. błędnej wykładni prawa).
🧱 Czym jest zarzut apelacyjny?
Pojęcie „zarzutu” budzi kontrowersje – wcześniej w przepisach posługiwano się określeniem „podstawy apelacji”, ale obecnie stosuje się właśnie „zarzuty apelacyjne”.
Zarzut apelacyjny należy rozumieć jako twierdzenie skarżącego, wskazujące na konkretne uchybienie sądu I instancji, które miało wpływ na treść orzeczenia. Zarzuty te mogą dotyczyć m.in.:
- naruszenia przepisów prawa procesowego (np. art. 233 k.p.c. – błędna ocena dowodów),
- błędów w ustaleniach faktycznych,
- naruszenia prawa materialnego (np. błędnej wykładni przepisów),
- nieuwzględnienia istotnych dowodów,
- nieuwzględnienia faktów ujawnionych dopiero po wydaniu wyroku.
🧠 Rodzaje zarzutów apelacyjnych
⚖️ 1. Zarzuty formalne (procesowe)
Dotyczą nieprawidłowości w toku postępowania, takich jak:
- błędy proceduralne (np. naruszenie zasady kontradyktoryjności),
- niewłaściwe przeprowadzenie dowodów,
- brak zawiadomienia strony o rozprawie,
- wydanie wyroku w składzie sprzecznym z przepisami.
Przykład:
Spółka handlowa z Wrocławia podniosła w apelacji zarzut, że nie została zawiadomiona o terminie rozprawy. Sąd II instancji uznał ten zarzut za zasadny, co doprowadziło do uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
📚 2. Zarzuty materialnoprawne
Dotyczą błędnego zastosowania przepisów prawa materialnego:
- niewłaściwe zastosowanie przepisów,
- błędna wykładnia norm prawnych,
- pominięcie istotnych instytucji prawnych (np. przedawnienia roszczenia).
Przykład:
Pani Joanna z Gdańska pozwała byłego kontrahenta o zapłatę, lecz sąd I instancji nie uwzględnił zarzutu przedawnienia. W apelacji pozwany skutecznie zarzucił naruszenie przepisów o terminach przedawnienia – sąd odwoławczy zmienił wyrok i oddalił powództwo.
🔍 3. Zarzuty dotyczące ustaleń faktycznych
Skarga na błędne ustalenie stanu faktycznego, np.:
- oparcie wyroku na dowodach nieistniejących,
- zignorowanie istotnych dowodów,
- wyciągnięcie sprzecznych lub nielogicznych wniosków.
🛠 Jak skutecznie formułować zarzuty apelacyjne?
Zarzut powinien być konkretny, logicznie uzasadniony i odnosić się do konkretnego fragmentu uzasadnienia wyroku lub przebiegu postępowania. Dobrze sformułowany zarzut:
- wskazuje przepis prawa, który został naruszony,
- opisuje na czym polegało naruszenie,
- wykazuje wpływ błędu na treść orzeczenia.
Nie wystarczy napisać, że „wyrok jest niesprawiedliwy” – konieczne jest wskazanie, dlaczego i na podstawie jakiego przepisu prawa.
🧩 Apelacja pełna a ograniczona – znaczenie zarzutów
W polskim systemie obowiązuje apelacja pełna – sąd II instancji może z urzędu badać także kwestie nieuwzględnione przez apelującego, zwłaszcza jeśli chodzi o przepisy prawa materialnego.
Jednak w praktyce sąd skupia się głównie na treści zarzutów, dlatego warto zadbać, aby zostały one wyraźnie i precyzyjnie sformułowane.
Uchwała SN z 31.01.2008 r. (III CZP 49/07) stwierdza, że:
„Sąd drugiej instancji nie jest związany zarzutami naruszenia prawa materialnego, ale wiążą go zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego”.
To oznacza, że nawet jeśli skarżący nie podniesie zarzutu naruszenia prawa materialnego, sąd może samodzielnie taki błąd wykryć i poprawić.
Klasyfikacje zarzutów apelacyjnych w doktrynie – podejście Faschinga i Wiśniewskiego
W polskiej nauce prawa podejmowano wiele prób systematyzacji zarzutów apelacyjnych. Warto przyjrzeć się dwóm dominującym podejściom:
🧩 1. Klasyfikacja F. Faschinga
Ten austriacki uczony zaproponował podział podstaw apelacyjnych na trzy grupy, wynikające z trzech typowych błędów sądu pierwszej instancji:
- Wydanie wyroku na podstawie postępowania sprzecznego z ustawą – naruszenia przepisów procesowych (np. brak doręczenia pozwu, naruszenie prawa do obrony).
- Niewłaściwe lub niepełne ustalenia faktyczne – np. błędna ocena dowodów, pominięcie istotnych faktów.
- Błędna ocena prawna – zastosowanie niewłaściwej normy prawnej lub jej nieprawidłowa wykładnia.
Dla każdej z tych grup odpowiadają odpowiednie rodzaje zarzutów:
- naruszenie prawa procesowego,
- błędy ustaleń faktycznych,
- niewłaściwa subsumcja i wykładnia prawa materialnego.
Choć ten podział jest klarowny, nie obejmuje sytuacji wyjątkowych, takich jak np. nowe fakty lub dowody ujawnione po zakończeniu postępowania (nowości apelacyjne – zob. art. 368 § 1 pkt 3 k.p.c.).
📌 2. Uwagi T. Wiśniewskiego – krytyka podziału
Polski profesor T. Wiśniewski krytycznie odnosi się do klasyfikacji Faschinga, argumentując, że:
„Każdy błąd orzeczenia jest zarazem błędem postępowania.”
Oznacza to, że granice między błędami procesowymi a materialnymi są często płynne, a skuteczność apelacji zależy od kompleksowej analizy całego postępowania.
⚖️ Apelacja w postępowaniach uproszczonych – ograniczenia i szczególne reguły
Choć ogólnie obowiązuje model apelacji pełnej, istnieją wyjątki:
🧾 Postępowanie uproszczone
W sprawach rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym (np. sprawy o zapłatę do 20 000 zł, z umów o pracę itp.) – obowiązuje szczególny model apelacji, w którym:
- apelacja musi zawierać zarzuty (art. 505⁹ § 1¹ k.p.c.),
- sąd II instancji jest związany zakresem zarzutów, poza uchybieniami uwzględnianymi z urzędu.
🧾 Europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń
Podobne ograniczenia występują w europejskim postępowaniu drobnych roszczeń (np. transgraniczne sprawy konsumenckie do 5000 euro). Tu również obowiązuje apelacja ograniczona, a sąd II instancji rozpoznaje sprawę tylko w granicach zarzutów.
🎯 Wpływ zarzutów na zakres rozpoznania sprawy przez sąd II instancji
Jednym z najważniejszych skutków podniesionych zarzutów jest zakreślenie granic kognicji sądu odwoławczego.
Zasada ta wyraża się w łacińskiej paremi:
„tantum devolutum quantum appellatum” – przekazane zostaje tylko to, co zostało zaskarżone.
Co to oznacza w praktyce?
✔ Sąd II instancji nie bada całej sprawy od nowa, lecz tylko te jej aspekty, które zostały skutecznie zakwestionowane w apelacji (z wyjątkami opisanymi wcześniej – np. w razie nieważności postępowania).
✔ Jeśli zarzuty są źle sformułowane (np. ogólnikowe lub nie zawierają uzasadnienia), sąd może uznać je za nieczytelne i je pominąć.
✔ W przypadku naruszenia przepisów procesowych – sąd jest związany zarzutami i nie może wyjść poza nie.
✔ W przypadku błędów materialnoprawnych – sąd może sam dostrzec błąd i go poprawić, nawet jeśli nie został podniesiony przez stronę.
❌ Najczęstsze błędy popełniane przy formułowaniu zarzutów apelacyjnych
Z perspektywy praktyki sądowej najczęściej spotykane błędy to:
- zbyt ogólnikowe zarzuty, np. „sąd naruszył przepisy prawa” – bez wskazania konkretnych przepisów,
- brak uzasadnienia, dlaczego dane uchybienie miało wpływ na treść wyroku,
- powielanie treści pozwu lub odpowiedzi na pozew, bez odniesienia się do motywów orzeczenia,
- brak odniesienia do ustaleń faktycznych sądu I instancji, które sąd odwoławczy przyjmuje za podstawę wyroku, o ile nie zostaną skutecznie zakwestionowane.
🧭 Podsumowanie
Zarzuty apelacyjne to kluczowy element odwołania w postępowaniu cywilnym – ich poprawne sformułowanie może przesądzić o sukcesie apelacji. Choć przepisy nie wskazują ich katalogu, istnieją reguły i standardy, których należy przestrzegać. Zarzuty muszą być:
- konkretne,
- zgodne z przepisami,
- dobrze umotywowane,
- odnoszące się do istotnych błędów sądu I instancji.
Nie istnieje jeden obowiązujący podział zarzutów – w praktyce korzysta się zarówno z klasyfikacji formalnych i materialnoprawnych, jak i podziału według rodzaju błędów (proceduralne, faktyczne, prawne).
📜 Podstawa prawna
- art. 368 § 1 pkt 3, art. 368 § 1¹, art. 368 § 1² – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 379, art. 205⁹ § 2 pkt 2, art. 221, art. 222, art. 355 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 505⁹ § 1¹ – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 493 – Kodeks postępowania cywilnego (zarzuty od nakazu zapłaty)
- Uchwała SN z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07 (zasada prawna)
🔍 Tematy porad zawartych w poradniku
- zarzuty apelacyjne postępowanie cywilne
- jak napisać apelację cywilną
- apelacja błędy formalne i materialne
- apelacja ograniczona a pełna
- kognicja sądu odwoławczego