Instytucja zabezpieczenia roszczenia ma bardzo duże znaczenie w postępowaniu cywilnym – zwłaszcza w sprawach, gdzie istnieje ryzyko, że sam wyrok nie zagwarantuje realnej ochrony prawnej. Dotyczy to w szczególności procesów przeciwko podmiotom zagranicznym: osobom fizycznym mieszkającym poza Polską oraz spółkom czy organizacjom z siedzibą za granicą.
W takich przypadkach pojawia się szereg problemów proceduralnych, które muszą zostać rozważone zarówno przez powoda, jak i sąd polski rozpoznający wniosek o udzielenie zabezpieczenia. Należą do nich m.in.:
- jurysdykcja krajowa sądów polskich,
- doręczanie pism procesowych za granicę,
- uznanie i wykonanie w innym państwie postanowień polskiego sądu,
- możliwość zastosowania w praktyce polskich sposobów zabezpieczenia wobec podmiotu zagranicznego,
- ryzyko prowadzenia równoległych postępowań zabezpieczających i głównych przed sądami różnych państw.
Dodatkowym wyzwaniem jest ustalenie, jaki reżim prawny znajdzie zastosowanie w danej sprawie – czy będą to przepisy prawa polskiego, prawo unijne, czy też regulacje wynikające z umów międzynarodowych.
Warto pamiętać, że prawo unijne przewiduje odrębną procedurę transgranicznego zabezpieczenia roszczeń pieniężnych na rachunkach bankowych – europejski nakaz zabezpieczenia na podstawie rozporządzenia 655/2014.
Choć niniejszy poradnik koncentruje się na procesie cywilnym, wiele z przedstawionych zasad ma zastosowanie także w sprawach nieprocesowych z udziałem podmiotów zagranicznych.
Jurysdykcja krajowa sądów polskich w postępowaniu zabezpieczającym
Uwagi ogólne
To, czy polski sąd ma jurysdykcję do rozpoznania wniosku o zabezpieczenie roszczenia przeciwko podmiotowi zagranicznemu, zależy od:
- przepisów prawa polskiego,
- przepisów prawa Unii Europejskiej,
- postanowień umów międzynarodowych.
Wybór reżimu prawnego nie zawsze zależy wyłącznie od miejsca zamieszkania czy siedziby pozwanego. Może być determinowany także innymi okolicznościami – np. charakterem sprawy. Dlatego każdorazowo należy dokonać indywidualnej analizy, które przepisy będą właściwe.
Prawo krajowe
Podstawową regulacją jest art. 11103 k.p.c..
- § 1 stanowi, że w postępowaniu zabezpieczającym stosuje się odpowiednio przepisy o jurysdykcji krajowej właściwe dla procesu. Oznacza to, że należy badać jurysdykcję według tych samych łączników, które są istotne dla sprawy głównej.
- Należy podkreślić, że jurysdykcja w postępowaniu zabezpieczającym nie ma charakteru wtórnego wobec jurysdykcji w sprawie głównej. Musi być oceniana oddzielnie. Może się więc zdarzyć, że sąd polski będzie właściwy w sprawie głównej, ale nie w sprawie zabezpieczenia – i odwrotnie.
Dodatkowe znaczenie ma art. 11103 § 2 k.p.c., zgodnie z którym:
„jurysdykcja krajowa w postępowaniu zabezpieczającym istnieje także wtedy, gdy zabezpieczenie może być wykonane w Polsce lub może wywołać w niej skutek”.
- „Zabezpieczenie może być wykonane” – odnosi się do postanowień podlegających wykonaniu (np. przez egzekucję).
- „Zabezpieczenie może wywołać skutek” – dotyczy sytuacji, gdy postanowienie nie wymaga egzekucji, ale wywołuje określone skutki prawne (np. zakaz określonych działań).
Dzięki tej regulacji sąd polski może udzielić zabezpieczenia nawet wtedy, gdy nie ma jurysdykcji do rozpoznania sprawy głównej. Wystarczy, że zabezpieczenie będzie mogło być wykonane lub wywołać skutki w Polsce.
Prawo Unii Europejskiej
W sprawach cywilnych i handlowych podstawowe znaczenie ma rozporządzenie Bruksela I bis (1215/2012). Jego art. 35 stanowi:
„Wniosek o zastosowanie środków tymczasowych, włącznie ze środkami zabezpieczającymi, przewidzianych w prawie państwa członkowskiego, może zostać wniesiony do sądu tego państwa członkowskiego także wówczas, gdy sprawa główna należy do jurysdykcji sądu innego państwa członkowskiego”.
Interpretując ten przepis, Trybunał Sprawiedliwości UE wskazał, że chodzi o środki służące zachowaniu sytuacji faktycznej lub prawnej w celu zabezpieczenia praw dochodzonych w procesie.
Dwa warianty zastosowania
- Sąd właściwy w sprawie głównej – jeśli sąd polski ma jurysdykcję do procesu (np. na podstawie szczególnych przepisów rozporządzenia), może również rozpoznać wniosek o zabezpieczenie.
- Sąd innego państwa niż sąd główny – możliwe jest także złożenie wniosku o zabezpieczenie do sądu polskiego, mimo że sprawa główna należy do jurysdykcji sądu innego państwa członkowskiego.
W tym drugim wariancie Trybunał wymaga, aby środek miał rzeczywisty związek z Polską – czyli aby można go było wykonać na terytorium Polski. Przykładem będzie rachunek bankowy prowadzony w Polsce na nazwisko pozwanego.
Jeśli zabezpieczenie miałoby być wykonywane wyłącznie w innym państwie członkowskim, albo miałoby charakter wyłącznie nakazu powstrzymania się od działań, ocena jurysdykcji staje się bardziej problematyczna.
Inne rozporządzenia
- W sprawach alimentacyjnych zastosowanie ma rozporządzenie 4/2009, w którym przyjęto podobne rozwiązania jak w Brukseli I bis.
- W sprawach spadkowych – rozporządzenie 650/2012.
- W sprawach małżeńskich i dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej – rozporządzenie Bruksela II ter (2019/1111). Art. 15 ust. 1 przewiduje, że w przypadkach pilnych sądy państwa członkowskiego mają jurysdykcję do stosowania środków zabezpieczających dotyczących dziecka lub jego majątku znajdującego się w tym państwie. Takie postanowienia tracą jednak moc, gdy środki zastosuje sąd właściwy w sprawie głównej.
Europejski nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym
Szczególnym instrumentem prawa UE jest rozporządzenie 655/2014. Umożliwia ono wierzycielowi w sprawach transgranicznych uzyskanie zabezpieczenia na rachunku bankowym pozwanego w innym państwie członkowskim.
- Stosuje się je tylko do roszczeń pieniężnych.
- Można złożyć wniosek zarówno przed wszczęciem sprawy głównej, w jej toku, jak i po uzyskaniu orzeczenia.
- Jurysdykcja do wydania nakazu przysługuje co do zasady sądowi właściwemu w sprawie głównej (z wyjątkiem roszczeń przeciwko konsumentom).
Prawo międzynarodowe
Rzadziej spotyka się w umowach międzynarodowych przepisy dotyczące zabezpieczenia roszczeń, ale istnieją wyjątki.
- Konwencja z Lugano (2007) – wiąże państwa UE, Norwegię, Islandię i Szwajcarię. W art. 31 zawiera rozwiązanie tożsame z art. 35 rozporządzenia Bruksela I bis.
- Konwencja haska z 1996 r. dotycząca odpowiedzialności rodzicielskiej i ochrony dzieci (art. 11–12) – przewiduje możliwość stosowania środków tymczasowych w państwie, w którym dziecko ma miejsce pobytu lub w którym znajduje się jego majątek.
- Umowy bilateralne – niektóre dwustronne porozumienia zawarte przez Polskę również przewidują możliwość stosowania zabezpieczenia w sprawach rodzinnych z elementem zagranicznym.
Zagadnienia wspólne
- Jeśli wniosek o zabezpieczenie obejmuje kilka sposobów, a tylko część z nich może być wykonana w Polsce, to i tak sąd polski ma jurysdykcję do całości wniosku.
- Jeżeli pozwany stał się podmiotem zagranicznym dopiero w toku postępowania (np. zmienił siedzibę), nie wpływa to na istnienie jurysdykcji sądu polskiego – obowiązuje zasada perpetuatio iurisdictionis (art. 1097 § 1 k.p.c.).
Problem postępowań równoległych
W sprawach transgranicznych często zdarza się, że równolegle toczą się dwa lub więcej postępowań zabezpieczających (lub głównych) przed sądami różnych państw. Może to prowadzić do sytuacji, w których różne sądy orzekają o tym samym roszczeniu lub nawet stosują sprzeczne zabezpieczenia.
1. Postępowanie zabezpieczające w Polsce, a później za granicą
Jeżeli najpierw wszczęto postępowanie zabezpieczające przed sądem polskim, a następnie takie samo postępowanie w innym państwie, polski sąd nie ma obowiązku przerywania postępowania. Nawet jeśli sprawa wykazuje silniejszy związek z innym państwem, polski sąd może kontynuować rozpoznawanie wniosku.
2. Postępowanie zabezpieczające najpierw za granicą, potem w Polsce
W tym wariancie pojawia się pytanie, czy istnieje przeszkoda dla wszczęcia polskiego postępowania.
- Zasadniczo przepisy o zawisłości sprawy (np. art. 29 rozporządzenia Bruksela I bis, art. 1098 § 1 k.p.c.) odnoszą się do spraw głównych, a nie zabezpieczających.
- Trybunał Sprawiedliwości UE uznał, że możliwe jest prowadzenie równoległych postępowań zabezpieczających w tej samej sprawie przed sądami różnych państw członkowskich.
- W polskiej doktrynie przyjmuje się, że art. 1098 § 1 k.p.c. nie ma zastosowania do postępowania zabezpieczającego.
Zatem fakt wcześniejszego wszczęcia postępowania zabezpieczającego za granicą nie blokuje możliwości wniesienia wniosku w Polsce. Problem może się jednak pojawić przy ocenie interesu prawnego – jeśli zabezpieczenie za granicą już chroni roszczenie, sąd polski może uznać, że dodatkowe zabezpieczenie nie jest potrzebne.
3. Sprawa główna wszczęta najpierw za granicą
Możliwa jest sytuacja, w której proces (sprawa główna) toczy się już przed sądem zagranicznym, a następnie w Polsce składany jest sam wniosek o zabezpieczenie.
- Na gruncie prawa polskiego taka sytuacja jest dopuszczalna. Art. 11103 § 2 k.p.c. może być podstawą jurysdykcji nawet wtedy, gdy sprawa główna została wszczęta za granicą.
- W prawie unijnym istnieją rozbieżności w doktrynie, ale w orzecznictwie (także polskim) przyjmuje się, że polski sąd może udzielić zabezpieczenia mimo zawisłości sprawy głównej w innym państwie członkowskim.
4. Sprawa główna w Polsce, później wszczęta za granicą
Jeżeli najpierw sprawa główna zawisła w Polsce, a później za granicą – pierwszeństwo ma sąd polski, zgodnie z zasadą pierwszeństwa w czasie. Sąd polski może rozpoznawać zarówno proces, jak i wniosek o zabezpieczenie.
5. Europejski nakaz zabezpieczenia
Rozporządzenie 655/2014 wprowadza ograniczenia w równoległych postępowaniach:
- art. 16 ust. 1 zakazuje wierzycielowi równoczesnego składania wniosków o europejski nakaz zabezpieczenia w kilku państwach, dotyczących tego samego roszczenia,
- sąd może odmówić wydania nakazu, jeśli wcześniej udzielono zabezpieczenia w innym państwie (art. 16 ust. 4).
6. Równoległe zabezpieczenia krajowe i europejskie
Wnioskodawca ma obowiązek poinformowania sądu unijnego o ewentualnych próbach uzyskania krajowego zabezpieczenia. Sąd ma wtedy swobodę, czy wydać nakaz, czy odmówić.
7. Postępowanie przed sądem polubownym
Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że zapis na sąd polubowny nie wyłącza jurysdykcji sądu państwa członkowskiego w zakresie zabezpieczenia, jeśli podstawą jest prawo krajowe (np. art. 11103 § 2 k.p.c.). Niejasna pozostaje natomiast możliwość stosowania europejskiego nakazu zabezpieczenia na rachunku bankowym do roszczeń dochodzonych przed sądem arbitrażowym.
📌 Przykład praktyczny
Polska spółka pozwała kontrahenta z Czech w sądzie w Pradze. Jednocześnie w Polsce złożyła wniosek o zabezpieczenie polegające na zajęciu nieruchomości pozwanego położonej w Katowicach. Sąd polski może rozpoznać taki wniosek, mimo że proces toczy się za granicą – podstawą będzie art. 11103 § 2 k.p.c. i art. 35 rozporządzenia Bruksela I bis.
Podstawa prawna
- art. 1103, art. 11103 § 1–2, art. 1097 § 1, art. 1098 § 1 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 35 – rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 – Bruksela I bis
- art. 15 – rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1111 – Bruksela II ter
- art. 6, 16 – rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 655/2014 ustanawiające europejski nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym
- art. 31 – Konwencja z Lugano z 2007 r.
- art. 11–12 – Konwencja haska z 19 października 1996 r. o odpowiedzialności rodzicielskiej i środkach ochrony dzieci
Tematy porad zawartych w poradniku
- zabezpieczenie roszczenia przeciwko podmiotowi zagranicznemu w Polsce
- jurysdykcja sądów polskich w postępowaniu zabezpieczającym
- środki tymczasowe i zabezpieczające w sprawach transgranicznych
- równoległe postępowania zabezpieczające w międzynarodowym procesie cywilnym
- europejski nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym