Przepisy prawa autorskiego, zwłaszcza pojęcia „ustalenia” i „utrwalenia” utworu, budzą liczne pytania: Kiedy powstaje ochrona? Czy utwór musi być ukończony? Czy wystarczy go opisać, czy trzeba utrwalić na nośniku? Kto faktycznie jest autorem dzieła? W tym poradniku krok po kroku wyjaśniam, kiedy dochodzi do ustalenia utworu, na czym polega różnica między ustaleniem a utrwaleniem, oraz jakie skutki ma to dla Twoich praw jako twórcy lub przedsiębiorcy.
Czym jest ustalenie utworu i dlaczego to takie ważne?
W polskim prawie autorskim ustalenie utworu to moment, który decyduje o tym, czy dany wytwór intelektualny w ogóle podlega ochronie prawnej. To kluczowy etap: dopiero z chwilą ustalenia utworu powstaje ochrona autorska. Dlaczego? Bo dopóki pomysł, projekt, fragment opowiadania czy koncepcja obrazu istnieje tylko „w głowie” twórcy, nie mamy jeszcze do czynienia z utworem w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Ochrona prawnoautorska pojawia się „automatycznie” – nie wymaga rejestracji, zgłaszania do urzędu czy jakiejkolwiek innej formalności. Jednak warunkiem jest właśnie ustalenie – czyli uzewnętrznienie dzieła w taki sposób, aby przynajmniej potencjalnie mogło się z nim zapoznać choćby jedna osoba trzecia.
Ustalenie utworu – definicja i skutki praktyczne
Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych:
„Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.”
Co to oznacza w praktyce?
- Utwór musi być ustalony – czyli uzewnętrzniony w jakiejkolwiek formie. Nie wystarczy sam pomysł!
- Ustalenie może nastąpić w każdej postaci – nawet nietrwałej, np. wykonanie piosenki na żywo, improwizacja, nienagrane przemówienie.
- Chociaż utwór nie musi być ukończony, musi być na tyle określony, aby można było go zidentyfikować jako przejaw twórczości.
- Już nieukończona powieść, szkic obrazu czy niedokończony utwór muzyczny mogą być chronione – jeśli zostały uzewnętrznione.
Pamiętaj:
- Moment ustalenia to chwila, od której zaczyna obowiązywać ochrona prawnoautorska (art. 1 ust. 3 ustawy).
- Od tego momentu twórca nabywa zarówno autorskie prawa osobiste (np. prawo do autorstwa, do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności), jak i prawa majątkowe.
Ustalenie a utrwalenie – na czym polega różnica?
Te dwa pojęcia często są mylone, ale różnica jest zasadnicza:
- Ustalenie to pierwsze uzewnętrznienie dzieła – umożliwienie jego percepcji przez inną osobę (potencjalnie).
- Utrwalenie oznacza zapisanie dzieła na materialnym nośniku (np. kartka papieru, plik cyfrowy, obraz na płótnie, fotografia na kliszy).
W polskim prawie ochrona utworu powstaje już z chwilą ustalenia, a niekoniecznie utrwalenia. Nie trzeba więc posiadać fizycznego egzemplarza dzieła, aby korzystać z ochrony – wyjątkiem są niektóre kategorie utworów, o czym niżej.
Przykład praktyczny 1:
Anna, autorka tekstów, recytuje wiersz na spotkaniu poetyckim. Nie zapisała go wcześniej na żadnym nośniku. Utwór został ustalony – uzewnętrzniony, usłyszeli go inni, więc jest chroniony prawem autorskim, nawet jeśli nikt nie zrobił nagrania ani nie spisał wiersza.
Przykład praktyczny 2:
Adam maluje obraz i pokazuje szkic przyjacielowi. Szkic jest już uzewnętrznieniem dzieła – ochrona powstała z chwilą pokazania go osobie trzeciej, nawet jeśli nie powstała jeszcze finalna wersja obrazu.
Percepcja przez osoby trzecie jako warunek ustalenia
Warunkiem uznania dzieła za utwór w rozumieniu prawa autorskiego jest to, aby potencjalnie mogła się z nim zapoznać choćby jedna osoba poza autorem. Nie chodzi o faktyczne zapoznanie, wystarczy stworzenie realnej możliwości takiej percepcji. Czyli: utwór jest już „na zewnątrz”, nawet jeśli tylko jedna osoba miałaby mieć do niego dostęp.
Ważne!
Niektóre poglądy (mniej popularne) twierdzą, że dopóki dzieło nie zostanie faktycznie zakomunikowane innej osobie, nie powstaje ochrona. Jednak w praktyce oraz zgodnie z przeważającą linią orzeczniczą i doktryną, wystarczy potencjalna możliwość percepcji.
Obiektywny charakter percepcji i identyfikacji utworu
Nie wystarczy, by utwór istniał tylko w zamyśle twórcy – musi być uzewnętrzniony w sposób umożliwiający jego identyfikację. Ustalony utwór powinien:
- mieć stałą, rozpoznawalną treść,
- być możliwy do zidentyfikowania niezależnie od tego, jak jest prezentowany (np. szkic, nuty, opis słowny, nagranie).
Przykład praktyczny 3:
Firma graficzna przygotowuje projekt logo i wysyła klientowi plik graficzny z projektem. Logo zostało ustalone w postaci cyfrowej – od tego momentu jest chronione, choć projekt może być jeszcze poprawiany.
Ustalenie utworu plastycznego, fotograficznego i cyfrowego – praktyka i wątpliwości
Czy każdy utwór wymaga utrwalenia na nośniku?
W przypadku utworów literackich czy muzycznych często wystarczy sama możliwość percepcji – np. usłyszenie piosenki lub zobaczenie tekstu. Takie dzieła mogą istnieć nawet bez materialnego egzemplarza (np. tekst zapisany na tablicy, muzyka zagrana bez nut).
Jednak dzieła plastyczne (obrazy, rzeźby), fotograficzne czy cyfrowe (grafika komputerowa, digital art) praktycznie nie istnieją bez jakiejkolwiek formy utrwalenia. Malarstwo, fotografia czy sztuka cyfrowa wymagają nośnika – papieru, płótna, pliku, wydruku. Bez tego trudno mówić o percepcji utworu przez osobę trzecią w sposób pozwalający na jego identyfikację.
Orzecznictwo i doktryna podkreślają jednak, że nawet dla tych kategorii dzieł nie ma formalnego wymogu, by utrwalenie nastąpiło w sposób „tradycyjny” (np. obraz tylko na płótnie). Ustawa nie ogranicza postaci ustalenia – ważne jest, aby efekt był możliwy do rozpoznania i powielenia, jeśli zajdzie taka potrzeba.
Czy utwór może być ustalony „słownie” – przez opis lub scenariusz?
Teoretycznie tak – pod warunkiem, że opis jest na tyle szczegółowy i indywidualny, iż nie pozostawia swobody twórczej osobie, która go realizuje. W praktyce dotyczy to bardzo specyficznych sytuacji, np. dokładnych scenariuszy fotografii studyjnej, szczegółowej instrukcji graficznej dla digital art czy mapy technicznej, gdzie efekt końcowy jest jednoznacznie określony przez autora.
Przykład praktyczny 4:
Marta, projektantka digital art, tworzy bardzo szczegółowy opis wizji grafiki komputerowej (podaje kolory, układ pikseli, efekty i filtry) i przekazuje ten opis grafikowi do realizacji w programie komputerowym. Jeśli grafik wykonuje dzieło ściśle według instrukcji, bez własnej inwencji, to ochrona autorska dotyczy przede wszystkim twórczyni scenariusza – a nie osoby, która dokonała technicznej realizacji.
Podobnie, w przypadku fotografii studyjnej – jeżeli artysta-plastyk dokładnie planuje kompozycję, światło, ustawienie modeli, a inna osoba jedynie naciska spust migawki według jego instrukcji, autorem jest twórca koncepcji, nie technik wykonujący zdjęcie.
Ważne!
Opis czy scenariusz, który pozostawia duży margines twórczej swobody osobie realizującej, nie jest jeszcze „ustaleniem utworu”, lecz pomysłem lub inspiracją. Ochronie podlega dopiero konkretna, indywidualnie określona postać dzieła.
Pomysł a utwór – granica ochrony prawnoautorskiej
Polskie prawo autorskie nie chroni pomysłów, idei, koncepcji ani metod działania – tylko konkretną formę wyrażenia.
Oznacza to, że:
- Sam pomysł na powieść, koncepcja filmu, zamysł grafiki czy temat zdjęcia nie podlega ochronie,
- Chronione jest tylko to, co zostało uzewnętrznione w sposób pozwalający na identyfikację – czyli forma literacka, wizualna, muzyczna, cyfrowa lub słowna, jeśli jest dostatecznie precyzyjna.
Przykład praktyczny 5:
Firma X wymyśla kampanię reklamową opartą na haśle „Nowe otwarcie”. Dopiero przygotowanie konkretnych grafik, tekstów, filmów – czyli ustalenie tych utworów – powoduje powstanie ochrony. Sama koncepcja kampanii nie jest jeszcze chronionym utworem.
Utrwalenie przez osobę trzecią – kto jest autorem?
Częstym pytaniem przedsiębiorców i agencji kreatywnych jest: Czy technik lub wykonawca, który utrwala dzieło według cudzego projektu, może być współautorem? Odpowiedź zależy od zakresu samodzielności i swobody twórczej osoby wykonującej:
- Jeśli osoba utrwalająca działa ściśle według instrukcji, bez własnej twórczości – autorem pozostaje wyłącznie twórca koncepcji.
- Jeśli jednak realizator wprowadza własne, twórcze elementy, może dojść do powstania utworu zależnego (opracowania), a nawet współautorstwa – jeżeli wkład obu osób jest twórczy i indywidualny.
Przykład praktyczny 6:
Studio projektowe zleca wykonanie muralu według własnego projektu ekipie wykonawczej. Jeśli ekipa wiernie odtwarza projekt, nie jest współautorem. Jeśli jednak wprowadza własne, twórcze modyfikacje – powstaje nowy utwór lub opracowanie.
Ustalenie w dowolnej postaci – co to oznacza w praktyce?
Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy, ustalenie utworu może nastąpić w jakiejkolwiek postaci – niekoniecznie tej, w której dzieło zwykle funkcjonuje. Dla utworów plastycznych, fotograficznych czy cyfrowych możliwe jest:
- sporządzenie szczegółowego scenariusza (opis, instrukcja),
- utrwalenie szkicu, makiety, planu,
- cyfrowy projekt (np. plik graficzny),
- słowne opowiedzenie dzieła – jeśli opis pozwala na jego jednoznaczną identyfikację.
W praktyce jednak tak precyzyjne ustalenie dzieła przez opis występuje rzadko i dotyczy specyficznych przypadków.
Podsumowanie – kluczowe wnioski i praktyczne wskazówki
Ustalenie utworu to moment decydujący o powstaniu ochrony prawnoautorskiej. W polskim prawie nie jest wymagane, by utwór był ukończony czy utrwalony na nośniku materialnym – wystarczy, że jest uzewnętrzniony w sposób umożliwiający percepcję przez co najmniej jedną osobę trzecią.
Dla większości dzieł, takich jak teksty literackie, utwory muzyczne, czy scenariusze – ochrona pojawia się już w chwili pierwszej prezentacji. W przypadku utworów plastycznych, fotograficznych i cyfrowych zwykle konieczne jest ich utrwalenie (np. obraz, zdjęcie, plik graficzny), choć nie jest wykluczone ustalenie przez bardzo szczegółowy opis czy scenariusz.
Pamiętaj:
- Ochrona nie obejmuje pomysłów ani koncepcji – tylko konkretną formę wyrażenia.
- Ustalając utwór, twórca nabywa zarówno prawa osobiste, jak i majątkowe.
- Utrwalenie przez osobę trzecią nie czyni jej współautorem, jeśli działa ona bez własnego wkładu twórczego.
- Im precyzyjniejszy opis lub instrukcja, tym większa szansa, że będzie to uznane za ustalenie utworu, ale w praktyce dotyczy to tylko wyjątkowych sytuacji (głównie digital art, fotografia studyjna).
Praktyczne wskazówki dla twórców i przedsiębiorców:
- Dbaj o dokumentowanie procesu twórczego – nawet nieukończony szkic lub nagranie próbne mogą stanowić podstawę ochrony.
- Jeśli przekazujesz realizację dzieła osobie trzeciej, jasno określ zakres jej swobody twórczej.
- Współpracując z wykonawcami, zawieraj umowy określające prawa autorskie i zakres dozwolonych zmian.
- Unikaj polegania na samej koncepcji czy pomyśle – chroń konkretne przejawy twórczości.
Podstawa prawna
- art. 1 ust. 1, 3, art. 2 ust. 1, art. 16 pkt 4, art. 50 pkt 1 – Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2509 ze zm.)
- Wyrok SN z 4 marca 1971 r., sygn. I CR 62/71
- Wyrok SN z 5 lipca 2002 r., sygn. III CKN 1096/00
Tematy porad zawartych w poradniku (frazy kluczowe SEO)
- ustalenie utworu a ochrona autorska
- utrwalenie dzieła plastycznego i fotograficznego
- ochrona praw autorskich digital art
- kiedy powstaje prawo autorskie
- różnica pomysł a utwór prawo autorskie
Strony urzędowe związane z tematyką poradnika
- https://uokik.gov.pl (Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów)
- https://www.gov.pl/web/kultura/prawo-autorskie (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – sekcja „prawo autorskie”)
- https://www.zaiks.org.pl (Stowarzyszenie Autorów ZAiKS)
- https://uprp.gov.pl/pl (Urząd Patentowy RP – kwestie pokrewne ochronie własności intelektualnej)