Dlaczego warto znać zasady urlopu opiekuńczego?
Od 2023 roku polskie prawo pracy przewiduje nowy rodzaj wolnego – urlop opiekuńczy, który ma pomóc pracownikom w zapewnieniu opieki bliskim osobom w poważnej sytuacji zdrowotnej. To ważne narzędzie wsparcia dla osób, które łączą życie zawodowe z obowiązkami opiekuńczymi wobec rodziny lub domowników.
W artykule wyjaśniam krok po kroku:
- kto i kiedy może skorzystać z urlopu opiekuńczego,
- jak złożyć poprawny wniosek,
- jakie prawa i obowiązki mają pracownik i pracodawca w tym zakresie.
Komu przysługuje urlop opiekuńczy?
Z urlopu opiekuńczego mogą skorzystać tylko pracownicy, czyli osoby zatrudnione na podstawie:
- umowy o pracę,
- powołania,
- wyboru,
- mianowania,
- spółdzielczej umowy o pracę.
Uwaga: Osoby pracujące na podstawie umów cywilnoprawnych (np. umowa zlecenia, umowa o dzieło) nie mają prawa do tego urlopu, nawet jeśli wykonują swoją pracę w sposób ciągły i na rzecz jednego zleceniodawcy.
Kiedy można wziąć urlop opiekuńczy?
Urlop opiekuńczy można wziąć w celu:
- zapewnienia osobistej opieki lub
- udzielenia wsparcia
…osobie, która:
- jest członkiem rodziny (syn, córka, małżonek, ojciec, matka) lub
- mieszka z pracownikiem we wspólnym gospodarstwie domowym,
…i wymaga opieki lub wsparcia z poważnych powodów medycznych.
Co istotne, ustawa nie definiuje, czym są poważne względy medyczne, i nie wymaga od pracownika przedstawiania dokumentacji medycznej. Pracodawca nie ma prawa weryfikować przyczyn urlopu, jeśli wniosek został złożony zgodnie z przepisami.
Wymiar i charakter urlopu opiekuńczego
Pracownikowi przysługuje 5 dni urlopu opiekuńczego rocznie. Tych dni nie można przenosić na kolejny rok, ani ich kumulować. Urlop ten:
- może być wykorzystywany jednorazowo lub w częściach,
- musi być udzielony w dniach roboczych pracownika (zgodnie z jego harmonogramem),
- jest bezpłatny – za ten czas nie przysługuje wynagrodzenie.
Przykład 1 – opieka nad ojcem po hospitalizacji
Pani Agata, zatrudniona na etacie jako technik farmaceutyczny w Poznaniu, po hospitalizacji ojca złożyła wniosek o dwa dni urlopu opiekuńczego, aby pomóc mu po powrocie ze szpitala. We wniosku wskazała imię i nazwisko ojca, opisała sytuację zdrowotną oraz stopień pokrewieństwa. Pracodawca zatwierdził wniosek – zgodnie z prawem nie mógł odmówić.
Jak złożyć wniosek o urlop opiekuńczy?
Wniosek musi zostać złożony najpóźniej na 1 dzień przed planowanym urlopem. Może mieć formę:
- papierową,
- elektroniczną (np. mail, system kadrowy).
W dokumencie należy podać:
- imię i nazwisko osoby wymagającej opieki lub wsparcia,
- powód konieczności zapewnienia opieki,
- dla członka rodziny – stopień pokrewieństwa,
- dla osoby niebędącej członkiem rodziny – jej adres zamieszkania (wspólne gospodarstwo domowe).
Przykład 2 – wsparcie dla współlokatora
Pan Michał, informatyk zatrudniony w Gdyni, mieszka z przyjacielem, który przeszedł skomplikowaną operację. Michał złożył wniosek o trzy dni urlopu opiekuńczego, podając imię przyjaciela, jego adres oraz krótki opis sytuacji zdrowotnej. Pracodawca przyjął wniosek – nie miał podstaw, by go odrzucić.
Czy za urlop opiekuńczy przysługuje wynagrodzenie?
Nie. Urlop opiekuńczy jest urlopem bezpłatnym. Pracownik nie otrzymuje za ten czas wynagrodzenia, ponieważ – zgodnie z art. 80 Kodeksu pracy – prawo do wypłaty za czas niewykonywania pracy przysługuje tylko wtedy, gdy wynika to z przepisów. A w przypadku urlopu opiekuńczego nie przewidziano takiego wynagrodzenia.
Jeśli pracownik korzysta z urlopu opiekuńczego tylko przez część miesiąca, to jego wynagrodzenie za ten miesiąc należy odpowiednio pomniejszyć. Stosuje się wówczas zasady opisane w § 12 rozporządzenia w sprawie wynagradzania pracowników:
- miesięczną stawkę wynagrodzenia dzieli się przez liczbę godzin do przepracowania w danym miesiącu,
- otrzymaną stawkę godzinową mnoży się przez liczbę godzin nieobecności,
- uzyskaną kwotę odejmuje się od pełnej pensji za miesiąc.
Ważne: Chociaż za urlop nie przysługuje wypłata, to czas jego trwania wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą inne uprawnienia pracownicze – np. prawo do urlopu wypoczynkowego czy okres wypowiedzenia.
Ochrona zatrudnienia w trakcie urlopu opiekuńczego
Prawo szczególnie chroni pracownika korzystającego z urlopu opiekuńczego. Od dnia złożenia wniosku do ostatniego dnia urlopu, pracodawca:
- nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę, chyba że:
- zachodzą podstawy do zwolnienia dyscyplinarnego z winy pracownika,
- zakładowa organizacja związkowa wyraziła na to zgodę;
- nie może nawet podejmować przygotowań do wypowiedzenia umowy.
Jedyny wyjątek stanowi sytuacja, gdy nastąpi likwidacja lub ogłoszenie upadłości pracodawcy – wówczas możliwe jest wypowiedzenie umowy mimo trwania urlopu.
Praktyczna wskazówka
Jeśli planujesz skorzystać z urlopu opiekuńczego w trudnym okresie (np. gdy w firmie są redukcje etatów), złożenie wniosku może dać Ci tymczasową ochronę przed zwolnieniem – ale pamiętaj, że nie jest ona absolutna.
Powrót do pracy po urlopie opiekuńczym
Po zakończeniu urlopu pracodawca ma obowiązek przywrócić pracownika do pracy na:
- dotychczasowym stanowisku,
- a jeśli nie jest to możliwe – na stanowisku równorzędnym z poprzednim, na warunkach nie mniej korzystnych niż przed urlopem.
Zasada ta chroni przed tzw. „degradacją stanowiskową” – czyli powrotem na mniej atrakcyjne warunki tylko z powodu wykorzystania uprawnień pracowniczych.
Urlop opiekuńczy a świadectwo pracy
Jeśli w danym roku kalendarzowym zakończy się stosunek pracy, pracodawca musi w świadectwie pracy (w ust. 6 pkt 3) wpisać informację o liczbie dni wykorzystanego urlopu opiekuńczego. Dane te mogą być istotne np. dla nowego pracodawcy, który chce mieć pełny obraz wykorzystanych uprawnień.
Podstawa prawna
- art. 173^1, art. 80 – Kodeks pracy
- § 12 – rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad wynagradzania pracowników za czas niewykonywania pracy
- art. 97 ust. 1 pkt 6 – Kodeks pracy (dotyczący świadectwa pracy)
Podsumowanie – co warto zapamiętać?
- Urlop opiekuńczy to 5 dni rocznie dla pracownika, który chce osobiście zająć się bliską osobą w trudnej sytuacji zdrowotnej.
- Przysługuje tylko pracownikom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę (i pokrewnych).
- Pracodawca nie może odmówić urlopu ani go weryfikować – wniosek jest dla niego wiążący.
- Choć urlop jest bezpłatny, chroni on pracownika przed zwolnieniem i wlicza się do stażu pracy.
- Po powrocie z urlopu pracownik wraca na swoje stanowisko lub równoważne.