Umowa przewozu jest jednym z podstawowych instrumentów prawnych w działalności gospodarczej związanej z transportem osób i rzeczy. Reguluje ona prawa i obowiązki zarówno przewoźnika, jak i jego klientów – pasażerów, nadawców oraz odbiorców przesyłek. W tej części poradnika wyjaśniamy, jak kształtuje się odpowiedzialność przewoźnika w przewozie osób, w jakich sytuacjach można domagać się odszkodowania oraz jakie są granice tej odpowiedzialności.
Odpowiedzialność przewoźnika przy przewozie osób
Zgodnie z przepisem „art. 62 ustawy – Prawo przewozowe”,
„przewoźnik odpowiada za szkodę, jaką podróżny poniósł wskutek przedwczesnego odjazdu środka transportowego. W przypadku regularnie kursującego środka transportowego przewoźnik odpowiada także za szkodę, jaką podróżny poniósł wskutek opóźnionego przyjazdu lub odwołania kursu.”
Oznacza to, że odpowiedzialność przewoźnika obejmuje zarówno sytuacje, w których podróżny nie zdążył na środek transportu, jak i przypadki opóźnień lub odwołania połączenia.
W praktyce oznacza to, że jeżeli autobus odjedzie wcześniej niż wynika z rozkładu jazdy, a pasażer poniesie z tego tytułu szkodę (np. przepadnie mu bilet lotniczy), przewoźnik jest zobowiązany do jej naprawienia. Tak samo, gdy dojdzie do znacznego opóźnienia, które uniemożliwiło pasażerowi dotarcie na ważne spotkanie czy przesiadkę.
Odpowiedzialność przewoźnika za rzeczy przewożone przez pasażera
W transporcie osób przewoźnik odpowiada również za rzeczy, które pasażer przewozi wraz ze sobą. Zakres tej odpowiedzialności różni się w zależności od tego, czy pasażer ma możliwość nadzoru nad bagażem, czy też nie. Zagadnienie to reguluje „art. 63 ustawy – Prawo przewozowe”.
1️⃣ Bagaż podręczny – pod nadzorem pasażera
Za rzeczy, które podróżny przewozi ze sobą pod własnym nadzorem (np. torbę, plecak, walizkę umieszczoną na półce nad siedzeniem), przewoźnik odpowiada tylko w razie swojej winy.
Oznacza to, że jeżeli szkoda powstała wskutek działań lub zaniechań przewoźnika (np. gwałtownego hamowania, nieprawidłowego zamknięcia drzwi, awarii urządzeń powodujących zniszczenie bagażu), pasażer ma prawo domagać się odszkodowania.
Natomiast jeśli szkoda nastąpiła z przyczyn niezależnych od przewoźnika (np. pasażer sam pozostawił bagaż bez opieki lub został on zabrany przez inną osobę), przewoźnik nie ponosi odpowiedzialności.
2️⃣ Bagaż przewożony bez nadzoru pasażera
Jeżeli pasażer umieszcza rzeczy w miejscu wskazanym przez przewoźnika lub przeznaczonym do przewozu bagażu (np. w luku bagażowym autokaru, bagażniku pociągu czy na specjalnej półce), przewoźnik odpowiada tak jak za przesyłkę towarową.
W tym przypadku pasażer nie ma stałego kontaktu z bagażem, więc obowiązek jego ochrony spoczywa na przewoźniku. Odpowiada on zatem za utracenie, uszkodzenie lub ubytek rzeczy w zakresie określonym w przepisach dotyczących przewozu rzeczy (co zostanie omówione w części 2 poradnika).
3️⃣ Środki transportu z miejscami do spania
Szczególne zasady dotyczą środków transportowych wyposażonych w miejsca do spania, takich jak wagony sypialne czy autokary nocne.
Zgodnie z przepisem „art. 63 ustawy – Prawo przewozowe”,
„przewoźnik ponosi odpowiedzialność jak za przesyłkę za rzeczy zazwyczaj wnoszone do takich pomieszczeń. Za inne rzeczy jego odpowiedzialność ogranicza się do wypadku, gdy przyjął je na przechowanie albo gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa jego lub osoby u niego zatrudnionej.”
W praktyce oznacza to, że przewoźnik odpowiada za rzeczy typowe dla tego rodzaju przewozu (np. ubrania, kosmetyki, elektronika osobista). Natomiast za przedmioty cenne – takie jak biżuteria, papiery wartościowe, gotówka czy dzieła sztuki – przewoźnik odpowiada tylko wtedy, gdy przyjął je na przechowanie lub jego pracownicy dopuścili się rażącego niedbalstwa albo działania umyślnego.
4️⃣ Odpowiedzialność innych przedsiębiorców
Warto wiedzieć, że zgodnie z przepisami Prawa przewozowego taką samą odpowiedzialność jak przewoźnik ponosi również inny przedsiębiorca eksploatujący środki transportowe z miejscami do spania, jeśli faktycznie wykonuje przewóz lub obsługuje pasażerów.
W praktyce często zdarza się, że np. operator wagonów sypialnych działa na zlecenie głównego przewoźnika (np. spółki kolejowej), ale to właśnie on odpowiada bezpośrednio za bezpieczeństwo rzeczy pasażerów znajdujących się w danym wagonie.
5️⃣ Ograniczenie wysokości odszkodowania
Wysokość należnego odszkodowania jest ograniczona – Prawo przewozowe stanowi, że nie może ona przekraczać zwykłej wartości rzeczy.
Oznacza to, że odszkodowanie nie obejmuje wartości emocjonalnej ani potencjalnych zysków utraconych wskutek utraty rzeczy.
Przykład praktyczny
Pan Marek podróżował nocnym autokarem z Warszawy do Wiednia. Zabrał ze sobą torbę z ubraniami, laptopem i kosztownym zegarkiem, którą umieścił pod siedzeniem. Podczas postoju torba zniknęła.
W tej sytuacji przewoźnik odpowiada tylko za rzeczy zwyczajowo wnoszone do środka transportu (np. odzież, drobną elektronikę). Za utratę zegarka o znacznej wartości może odpowiadać tylko wtedy, gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa jego personelu (np. gdy kierowca zostawił otwarte drzwi autokaru, co umożliwiło kradzież).
6️⃣ Zasada winy i ryzyka w przewozie osób
W przewozie osób odpowiedzialność przewoźnika ma co do zasady charakter winy, a nie ryzyka. Oznacza to, że pasażer musi wykazać, iż szkoda powstała z winy przewoźnika (np. niewłaściwej organizacji transportu, zbyt wczesnego odjazdu, braku informacji o odwołaniu kursu).
Natomiast przy przewozie rzeczy (omawianym w części 2) odpowiedzialność ma charakter obiektywny (na zasadzie ryzyka) – przewoźnik ponosi ją nawet wtedy, gdy nie można mu przypisać winy.
Odpowiedzialność przewoźnika przy przewozie rzeczy
Przewóz rzeczy, czyli towarów i bagażu, jest podstawowym przedmiotem działalności wielu przedsiębiorców transportowych. Odpowiedzialność przewoźnika w takim przypadku ma charakter obiektywny – co oznacza, że odpowiada on za szkody, nawet jeśli nie można mu przypisać winy, o ile nie wykaże przesłanek zwalniających z tej odpowiedzialności. W tej części poradnika szczegółowo omawiamy zakres i ograniczenia tej odpowiedzialności, wysokość odszkodowania oraz sytuacje, w których przewoźnik może się od niej uwolnić.
Zakres odpowiedzialności przewoźnika
Zgodnie z „art. 65 ustawy – Prawo przewozowe”,
„przewoźnik ponosi odpowiedzialność za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki powstałe od przyjęcia jej do przewozu aż do jej wydania, a także za opóźnienie w przewozie przesyłki.”
Odpowiedzialność obejmuje więc cały okres, w którym przesyłka znajduje się pod pieczą przewoźnika – od momentu jej przyjęcia (załadunku) aż po wydanie odbiorcy.
Zakres tej odpowiedzialności jest szeroki i dotyczy zarówno przesyłek towarowych, jak i bagażowych (np. w przewozach autobusowych lub kolejowych).
Wysokość odszkodowania należnego od przewoźnika
Wysokość odszkodowania zależy od rodzaju szkody:
- za utraconą lub ubytą przesyłkę – przewoźnik wypłaca odszkodowanie odpowiadające zwykłej wartości rzeczy,
- za uszkodzoną przesyłkę – odszkodowanie obejmuje wartość utraty częściowej, proporcjonalnie do stopnia uszkodzenia,
- za opóźnienie w przewozie przesyłki – przewoźnik wypłaca odszkodowanie ograniczone do podwójnej wysokości przewoźnego.
Ponadto, jak stanowi Prawo przewozowe, przewoźnik ma obowiązek zwrócić przewoźne i inne koszty związane z przewozem przesyłki, jeśli utrata, uszkodzenie lub opóźnienie uniemożliwiły osiągnięcie celu przewozu.
Dodatkowe odszkodowanie przy zwłoce
Jeżeli w wyniku zwłoki w przewozie doszło również do uszkodzenia przesyłki, uprawniony może dochodzić dodatkowego odszkodowania – jednego za uszkodzenie i drugiego za zwłokę. Takie rozwiązanie potwierdzają przepisy „art. 80–83 ustawy – Prawo przewozowe”.
Przykładowo, jeśli towar został dostarczony po terminie i z tego powodu uległ zepsuciu, przewoźnik odpowiada nie tylko za opóźnienie, ale też za zniszczenie przesyłki.
Wyjątki od ograniczenia wysokości odszkodowania
Ograniczenia dotyczące wysokości odszkodowania nie mają zastosowania, gdy szkoda powstała z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika albo osób, za które ponosi odpowiedzialność.
Jak stanowi „art. 86 ustawy – Prawo przewozowe”,
„ograniczenia odpowiedzialności przewoźnika nie stosuje się, jeżeli szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika.”
W takiej sytuacji odszkodowanie może obejmować pełną wartość poniesionej szkody – bez limitu wynikającego z „zwykłej wartości rzeczy”.
Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
Odpowiedzialność przewoźnika za przesyłkę ma charakter obiektywny, czyli opiera się na zasadzie ryzyka, a nie winy. Oznacza to, że przewoźnik odpowiada za szkodę niezależnie od tego, czy zawinił.
Jednak ustawa przewiduje sytuacje, w których przewoźnik może się zwolnić z odpowiedzialności.
Przesłanki zwalniające przewoźnika z odpowiedzialności
Zgodnie z „art. 66–68 ustawy – Prawo przewozowe”, przewoźnik nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli udowodni, że szkoda powstała:
- z przyczyn leżących po stronie nadawcy lub odbiorcy,
np. błędny załadunek, nieprawidłowe zabezpieczenie towaru, błędne instrukcje przewozowe; - z właściwości towaru,
czyli ze szczególnych cech przesyłki, takich jak łatwo psujący się charakter, kruchość, podatność na wstrząsy lub wahania temperatury; - z działania siły wyższej,
np. katastrofy naturalnej, pożaru, powodzi, wichury, wojny lub zamieszek, które przewoźnikowi obiektywnie uniemożliwiły wykonanie przewozu.
Ustawa wprowadza także system domniemań, które łagodzą surową zasadę odpowiedzialności przewoźnika – np. w przypadkach, gdy towar został dostarczony w stanie nienaruszonym, uznaje się, że szkoda nie powstała w czasie przewozu.
Odpowiedzialność za niewykonanie polecenia zmiany umowy przewozu
W trakcie przewozu nadawca może złożyć przewoźnikowi polecenie zmiany umowy przewozu (np. zmiany miejsca dostawy, odbiorcy lub terminu). Jeśli przewoźnik nie wykona takiego polecenia lub wykona je niewłaściwie, ponosi odpowiedzialność za powstałą z tego tytułu szkodę.
Przepis „art. 70 ustawy – Prawo przewozowe” stanowi, że:
„przewoźnik ponosi odpowiedzialność za szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania polecenia zmiany umowy przewozu.”
Oznacza to, że jeśli zmiana została zgłoszona w sposób prawidłowy i we właściwym czasie, a przewoźnik ją zignorował, musi naprawić szkodę powstałą po stronie nadawcy lub odbiorcy.
Odpowiedzialność za dokumenty przewozowe
Kolejnym przypadkiem, w którym przewoźnik może odpowiadać za szkodę, jest utrata, niewykorzystanie lub niewłaściwe wykorzystanie dokumentów wymienionych w liście przewozowym.
Zgodnie z „art. 71 ustawy – Prawo przewozowe”,
„przewoźnik ponosi odpowiedzialność za szkodę wynikłą z utraty, niewykorzystania lub nienależytego wykorzystania dokumentów wymienionych w liście przewozowym.”
Jeżeli np. przewoźnik zgubi dokumenty wymagane do odprawy celnej i przesyłka zostanie zatrzymana na granicy, nadawca ma prawo domagać się odszkodowania.
Przykład praktyczny
Firma transportowa „Trans-Pol” przyjęła od przedsiębiorstwa „MebloStyl” przesyłkę mebli do dostarczenia z Katowic do Hamburga. W czasie transportu część towaru została uszkodzona, ponieważ w pojeździe doszło do przesunięcia ładunku.
Jeśli przewoźnik nie udowodni, że szkoda powstała z przyczyn niezależnych od niego (np. z winy nadawcy, który niewłaściwie zabezpieczył towar), ponosi pełną odpowiedzialność za uszkodzenie. Odszkodowanie przysługuje do wysokości zwykłej wartości utraconego lub uszkodzonego mienia oraz zwrotu kosztów przewozu.
📚 Podsumowanie części 2
Odpowiedzialność przewoźnika przy przewozie rzeczy jest znacznie szersza niż przy przewozie osób. Obejmuje ona cały okres od przyjęcia przesyłki do jej wydania oraz dotyczy utraty, ubytku, uszkodzenia i opóźnienia w dostawie. Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka, a więc niezależna od winy, choć przewoźnik może się zwolnić, wykazując istnienie przesłanek określonych w ustawie.
Odpowiedzialność nadawcy przesyłki i obowiązkowe postępowanie reklamacyjne
W poprzednich częściach omówiliśmy zasady odpowiedzialności przewoźnika przy przewozie osób i rzeczy. W tej części wyjaśniamy, kiedy za szkodę w przewozie może odpowiadać nadawca przesyłki, a także jak przebiega obowiązkowe postępowanie reklamacyjne, bez którego nie można skutecznie dochodzić roszczeń przed sądem.
Odpowiedzialność nadawcy przesyłki
Choć to przewoźnik ponosi co do zasady odpowiedzialność za utratę, uszkodzenie lub opóźnienie przesyłki, Prawo przewozowe przewiduje również sytuacje, w których nadawca ponosi odpowiedzialność za powstałą szkodę.
Zgodnie z „art. 72 ustawy – Prawo przewozowe”:
„nadawca ponosi odpowiedzialność za szkodę wynikłą z wadliwego stanu przesyłki, braku lub niewłaściwego opakowania albo nienależytego wykonania czynności ładunkowych.”
Oznacza to, że jeżeli przesyłka była źle zapakowana, niewłaściwie zabezpieczona lub nadawca nie dochował należytej staranności przy jej załadunku, odpowiada on za skutki wynikające z tych uchybień.
Przykłady sytuacji, w których odpowiada nadawca
- Wadliwy stan przesyłki – jeśli towar był uszkodzony już w momencie nadania, przewoźnik nie ponosi odpowiedzialności za dalsze pogorszenie jego stanu.
- Brak lub niewłaściwe opakowanie – np. przewóz delikatnych urządzeń w kartonach bez wypełnienia amortyzującego.
- Błędy w czynnościach ładunkowych – np. nierównomierne rozmieszczenie towaru w pojeździe lub przekroczenie dopuszczalnej masy.
- Nieprawdziwe dane w liście przewozowym – jeśli nadawca poda nieścisłe informacje dotyczące przesyłki, np. zaniży jej wagę, błędnie określi wymiary czy zawartość.
W takich przypadkach przewoźnik ma prawo żądać od nadawcy naprawienia szkody, jeśli poniósł koszty lub straty wynikające z błędnych danych.
Odpowiedzialność za brak dokumentów
Zgodnie z „art. 73 ustawy – Prawo przewozowe”:
„nadawca odpowiada za szkodę wynikłą z braku, niekompletności lub nieprawidłowości dokumentów wymaganych przepisami szczególnymi.”
Chodzi tutaj o dokumenty niezbędne np. do odprawy celnej, przewozu materiałów niebezpiecznych czy produktów rolnych. Brak takich dokumentów może uniemożliwić lub znacznie opóźnić przewóz.
W konsekwencji nadawca ponosi odpowiedzialność wobec przewoźnika za wszystkie straty, jakie ten poniósł z tego tytułu (np. koszty postoju pojazdu, kary administracyjne, przepadek towaru).
Odpowiedzialność odbiorcy
W określonych sytuacjach odpowiedzialność może ponosić także odbiorca przesyłki.
Jeżeli szkoda powstała wskutek czynności ładunkowych wykonywanych przy odbiorze towaru (np. uszkodzenie pojazdu przewoźnika podczas rozładunku), odpowiedzialność ponosi odbiorca, a nie nadawca.
Obowiązkowe postępowanie reklamacyjne
Dochódzenie roszczeń z tytułu przewozu (zarówno przez pasażera, jak i nadawcę lub odbiorcę przesyłki) wymaga wcześniejszego przeprowadzenia postępowania reklamacyjnego.
Dopiero po jego bezskutecznym zakończeniu można skierować sprawę do sądu.
Zasady te określa „art. 75 ustawy – Prawo przewozowe”, który stanowi:
„dochodzenie roszczeń przed sądem jest uzależnione od uprzedniego bezskutecznego wyczerpania drogi reklamacji.”
Zasady składania reklamacji
Uprawniony (np. nadawca, odbiorca lub pasażer) może wnieść reklamację w formie pisemnej.
Reklamacja powinna zawierać:
- dane nadawcy lub odbiorcy,
- numer i datę listu przewozowego,
- opis zdarzenia,
- wysokość żądanego odszkodowania,
- dowody potwierdzające zasadność roszczenia (np. zdjęcia, protokół szkody, kopię dokumentów przewozowych).
Terminy i skutki reklamacji
Przewoźnik ma obowiązek rozpatrzyć reklamację w terminie 3 miesięcy od dnia jej doręczenia.
Jeżeli w tym czasie nie udzieli odpowiedzi, przyjmuje się, że postępowanie reklamacyjne zakończyło się bezskutecznie, co otwiera drogę do wniesienia pozwu.
Analogiczne zasady dotyczą sytuacji, gdy to przewoźnik dochodzi należności od kontrahenta. Przed wniesieniem pozwu musi on wezwać zobowiązanego do zapłaty. Jeśli w ciągu 3 miesięcy od doręczenia wezwania dłużnik nie ureguluje należności, przewoźnik może skierować sprawę do sądu.
Zakres regulacji wykonawczej
Szczegółowy tryb postępowania reklamacyjnego, warunki, jakie musi spełniać reklamacja, sposób ustalania stanu przesyłek oraz wymogi dotyczące wezwania do zapłaty określa rozporządzenie wykonawcze do ustawy – Prawo przewozowe.
Rozporządzenie to reguluje m.in.:
- sposób sporządzania protokołów szkodowych,
- zasady składania reklamacji drogą pocztową lub elektroniczną,
- wymagania co do załączników i dowodów,
- procedurę odpowiedzi przewoźnika oraz formę rozstrzygnięcia.
Przykład praktyczny
Spółka „EuroTech” złożyła reklamację do przewoźnika po tym, jak dostarczona przesyłka części komputerowych została poważnie uszkodzona. Przewoźnik nie udzielił odpowiedzi w ciągu 3 miesięcy od doręczenia pisma.
Zgodnie z przepisami, po upływie tego terminu uznaje się, że reklamacja została bezskutecznie rozpatrzona, więc spółka może skierować sprawę do sądu o odszkodowanie.
O czym pamiętać przy dochodzeniu roszczeń
📌 Najważniejsze zasady:
- Nie można złożyć pozwu przeciwko przewoźnikowi bez wcześniejszego złożenia reklamacji.
- Reklamację należy udokumentować – najlepiej zachować potwierdzenie jej nadania.
- Przewoźnik ma 3 miesiące na odpowiedź; brak odpowiedzi traktowany jest jako odmowa.
- Roszczenia przewozowe przedawniają się z reguły po upływie 1 roku od dnia wydania przesyłki lub od dnia, w którym powinna być wydana.
Podstawa prawna
W poradniku przywołano następujące przepisy:
- art. 62 ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe (Dz.U. z 2024 r. poz. 1185) – odpowiedzialność przewoźnika za szkody wynikłe z przedwczesnego odjazdu, opóźnienia lub odwołania kursu;
- art. 63 ustawy – Prawo przewozowe – odpowiedzialność przewoźnika za rzeczy przewożone przez podróżnego (bagaż pod nadzorem i bez nadzoru, środki transportu z miejscami do spania);
- art. 65 ustawy – Prawo przewozowe – odpowiedzialność przewoźnika za utratę, ubytek, uszkodzenie lub opóźnienie przesyłki;
- art. 66–68 ustawy – Prawo przewozowe – przesłanki wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność przewoźnika;
- art. 70–71 ustawy – Prawo przewozowe – odpowiedzialność przewoźnika za niewykonanie polecenia zmiany umowy przewozu oraz za niewłaściwe wykorzystanie dokumentów przewozowych;
- art. 72–73 ustawy – Prawo przewozowe – odpowiedzialność nadawcy przesyłki za szkody wynikłe z wadliwego stanu przesyłki, błędnych danych lub braków dokumentów;
- art. 75 ustawy – Prawo przewozowe – obowiązek wyczerpania postępowania reklamacyjnego przed skierowaniem sprawy do sądu;
- art. 80–83 ustawy – Prawo przewozowe – zasady ustalania wysokości odszkodowania i odpowiedzialność za opóźnienie w przewozie;
- art. 86 ustawy – Prawo przewozowe – wyłączenie ograniczenia wysokości odszkodowania w przypadku winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika.
Dodatkowo zastosowanie mają przepisy rozporządzenia wykonawczego wydanego na podstawie art. 75 ustawy – Prawo przewozowe, określającego tryb postępowania reklamacyjnego, ustalania stanu przesyłek oraz warunki, jakim powinny odpowiadać reklamacje i wezwania do zapłaty.
Tematy zawarte w poradniku
- odpowiedzialność przewoźnika za opóźnienie, odwołanie kursu i szkody w przewozie osób,
- zasady odpowiedzialności przewoźnika za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki,
- ograniczenie i wyłączenie odpowiedzialności przewoźnika,
- obowiązki nadawcy i odbiorcy w umowie przewozu,
- procedura reklamacyjna przed dochodzeniem roszczeń sądowych.