Forfaiting jest jednym z mniej znanych, ale niezwykle przydatnych narzędzi finansowania działalności gospodarczej – szczególnie w handlu międzynarodowym. W praktyce pozwala przedsiębiorcy uzyskać natychmiastowe środki pieniężne z tytułu przyszłych należności, przy jednoczesnym przeniesieniu na podmiot finansujący całego ryzyka niewypłacalności dłużnika.
W niniejszym poradniku wyjaśniamy, czym jest umowa forfaitingu, jakie są jej cechy charakterystyczne, prawa i obowiązki stron oraz jakie znaczenie ma w praktyce gospodarczej.
📚 Geneza i rozwój umowy forfaitingu
Koncepcja zewnętrznego finansowania działalności gospodarczej jest znana od tysięcy lat. Już w starożytności pojawiały się transakcje polegające na wykupie wierzytelności – pierwsze przykłady pochodzą z czasów Babilonu i Rzymu.
Nowoczesny forfaiting narodził się jednak w Stanach Zjednoczonych XX wieku, gdzie początkowo oznaczał wykup weksli, a dopiero później handlowych wierzytelności pieniężnych. Od początku różnił się od factoringu tym, że forfaiter nie miał prawa regresu wobec zbywcy wierzytelności – czyli nie mógł żądać zwrotu pieniędzy w razie niewypłacalności dłużnika.
Współczesny rozwój forfaitingu nastąpił w powojennej Europie, zwłaszcza w Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i Niemczech. To właśnie w tym okresie utrwaliła się nazwa „forfaiting” wywodząca się z francuskiego à forfait, co oznacza „zrzeczenie się prawa” – trafnie oddając istotę tej umowy.
Po II wojnie światowej forfaiting odgrywał istotną rolę w finansowaniu odbudowy Europy Środkowo-Wschodniej, a obecnie jest szeroko stosowany na rynkach rozwijających się, m.in. w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej. Jego popularność wynika z faktu, że umożliwia płynne finansowanie eksportu przy jednoczesnym ograniczeniu ryzyka po stronie przedsiębiorcy.
💼 Specyfika forfaitingu w obrocie handlowym
Forfaiting, podobnie jak factoring, jest instrumentem finansowania handlu zagranicznego. W praktyce najczęściej korzystają z niego małe i średnie przedsiębiorstwa eksportujące towary lub usługi, które potrzebują szybkiego dostępu do gotówki.
Umowa forfaitingu ma funkcję finansową i gwarancyjną (zabezpieczającą), natomiast – w odróżnieniu od factoringu – nie pełni funkcji usługowej (administracyjnej). Oznacza to, że forfaiter nie zajmuje się obsługą wierzytelności ani rozliczeniami między stronami – jego rola ogranicza się do finansowania i przejęcia ryzyka.
✅ Zalety korzystania z forfaitingu
Do głównych korzyści z zastosowania forfaitingu należą:
- Płynność finansowa – przedsiębiorca (forfetysta) otrzymuje środki finansowe niemal natychmiast po przeniesieniu wierzytelności na forfaitera.
- Brak ryzyka niewypłacalności dłużnika – całość ryzyka przechodzi na forfaitera, co jest elementem obligatoryjnym tej umowy.
- Oszczędność czasu i kosztów – przedsiębiorca nie musi podejmować działań windykacyjnych ani ponosić związanych z nimi kosztów.
- Dostępność na rynkach międzynarodowych – forfaiting jest powszechnie stosowany w obrocie transgranicznym.
- Ochrona przed wahaniami stóp procentowych i kursów walut – ryzyko finansowe i kursowe również przechodzi na forfaitera.
⚠️ Wady i ograniczenia forfaitingu
Z drugiej strony, forfaiting wiąże się także z pewnymi kosztami i ryzykami po stronie przedsiębiorcy. Wśród najczęstszych wad wymienia się:
- Wysokie prowizje forfaitera – mogą wynosić od kilku do kilkudziesięciu procent wartości wierzytelności, płatne z góry.
- Koszty zabezpieczeń – często wymagane są gwarancje bankowe, ubezpieczenia lub hipoteki.
- Konieczność udokumentowania wierzytelności – przedsiębiorca musi szczegółowo potwierdzić istnienie długu.
- Ryzyko pogorszenia relacji z kontrahentem – niekiedy dłużnicy źle reagują na zaangażowanie zewnętrznego podmiotu (forfaitera), który może prowadzić bardziej rygorystyczną windykację.
📌 Przykład:
Firma „TechImport” z Gdańska sprzedała maszyny przemysłowe kontrahentowi z Kenii z terminem płatności 12 miesięcy. Aby nie zamrażać środków, sprzedała wierzytelność szwajcarskiemu bankowi forfaitingowemu, który natychmiast zapłacił jej 90% wartości kontraktu. Od tej chwili bank ponosił pełne ryzyko ewentualnej niewypłacalności kenijskiego dłużnika.
⚖️ Prawa i obowiązki stron umowy forfaitingu
Umowa forfaitingu polega na tym, że:
- forfetysta (czyli przedsiębiorca – wierzyciel pierwotny) przelewa na forfaitera wierzytelność pieniężną o charakterze handlowym (zazwyczaj średnio- lub długoterminową),
- forfaiter (instytucja finansująca) płaci przedsiębiorcy ustalone wynagrodzenie pomniejszone o prowizję oraz przejmuje ryzyko niewypłacalności dłużnika.
Przedmiotem forfaitingu są najczęściej wierzytelności:
- niewymagalne,
- zabezpieczone (np. wekslem, gwarancją bankową),
- wynikające z umów handlowych – np. sprzedaży towarów, usług czy leasingu.
Rodzaje forfaitingu
W praktyce występują dwa podstawowe typy umów:
- Forfaiting otwarty (notyfikowany) – dłużnik zostaje niezwłocznie poinformowany o tym, że jego wierzytelność została sprzedana.
- Forfaiting tajny (nienotyfikowany) – dłużnik nie jest powiadamiany o cesji wierzytelności. Stosowany rzadziej, głównie z powodów strategicznych lub handlowych.
📄 Umowa ta może dotyczyć pojedynczej wierzytelności lub być elementem długotrwałej współpracy między przedsiębiorcą a instytucją finansującą.
📑 Umowa przedwstępna i promesa w forfaitingu
Zgodnie z „art. 389 § 1 – Kodeks cywilny”,
„Umowa przedwstępna powinna zawierać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej.”
W przypadku forfaitingu strony mogą zawrzeć umowę przedwstępną lub promesę, w której określają główne warunki przyszłej transakcji, takie jak:
- strony umowy,
- wierzytelności objęte przyszłą umową,
- wynagrodzenie i prowizje (lub kryteria ich ustalenia).
W praktyce umowy przedwstępne są często zawierane przy dużych, wielomilionowych transakcjach forfaitingowych.
Popularna jest także tzw. opcja forfaitingowa, w której forfaiter zobowiązuje się do wykupu wierzytelności po z góry ustalonej cenie w określonym czasie. Przedsiębiorca może skorzystać z tego prawa, gdy uzna to za korzystne.
📚 W ramach przygotowań do zawarcia umowy forfaitingu podmiot finansujący przeprowadza także analizę ekonomiczną forfetysty i dłużnika – sprawdza ich kondycję finansową, stabilność waluty oraz treść wierzytelności.
Swoboda kształtowania postanowień umowy forfaitingu
Umowa forfaitingu jest umową nienazwaną, czyli nie została wprost uregulowana w przepisach prawa. Oznacza to, że przedsiębiorcy mają szeroką swobodę w kształtowaniu jej treści – oczywiście w granicach prawa i zasad współżycia społecznego.
Podstawą tej swobody jest „art. 353¹ – Kodeks cywilny”, który stanowi:
„Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.”
W praktyce oznacza to, że choć nie istnieje ustawowy wzór umowy forfaitingu, aby uznać daną transakcję za forfaiting, muszą się w niej znaleźć elementy minimalne, takie jak:
- określenie stron umowy (forfetysta i forfaiter),
- przedmiot umowy – wierzytelności, które mają zostać wykupione,
- zasady wynagrodzenia i wysokość prowizji.
Pozostałe kwestie – np. terminy, odpowiedzialność za niewykonanie umowy, procedury rozliczeń – strony mogą określić indywidualnie.
W praktyce umowy forfaitingu często bazują na wzorcach (formularzach) przygotowanych przez instytucje finansujące. Taki charakter powoduje, że forfaiting zaliczany jest do tzw. umów adhezyjnych, w których to podmiot silniejszy (zazwyczaj bank lub instytucja finansowa) narzuca większość postanowień.
Przedsiębiorca ma możliwość negocjacji tylko niektórych elementów, np. wysokości prowizji czy terminu wykupu wierzytelności.
Warto także pamiętać, że na treść umów forfaitingowych wpływają międzynarodowe regulacje i standardy, takie jak:
- Konwencja UNIDROIT z 1988 r. (tzw. Konwencja Ottawska) – dotycząca międzynarodowego forfaitingu,
- The Uniform Rules for Forfaiting (URF) – jednolite reguły opracowane przez Międzynarodową Izbę Handlową (ICC).
📌 Wskazówka praktyczna:
Przedsiębiorcy korzystający z usług forfaitera zagranicznego powinni dokładnie przeanalizować, jakie przepisy prawa będą miały zastosowanie do umowy – krajowe czy międzynarodowe. Zasady te często określone są w klauzuli wyboru prawa i sądu (tzw. governing law clause).
⚠️ Odpowiedzialność stron za niewykonanie umowy
Z racji nienazwanego charakteru forfaitingu, w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy zastosowanie mają ogólne zasady odpowiedzialności cywilnej.
Zgodnie z „art. 471 – Kodeks cywilny”:
„Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że jest to następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności.”
Strony mogą też, na podstawie umowy, doprecyzować zasady odpowiedzialności – np. poprzez:
- określenie wysokości kar umownych,
- naliczanie odsetek za opóźnienia,
- wskazanie sytuacji, w których można odstąpić od umowy.
W praktyce, z uwagi na charakter forfaitingu, to forfaiter ponosi całe ryzyko niewypłacalności dłużnika.
Po wykupieniu wierzytelności nie może żądać od forfetysty (zbywcy wierzytelności) jej zwrotu ani żadnego dodatkowego świadczenia, nawet jeśli dłużnik okaże się niewypłacalny.
To właśnie odróżnia forfaiting od factoringu, gdzie często istnieje tzw. regres – możliwość żądania zwrotu należności od przedsiębiorcy.
Jednocześnie forfaiter nie przejmuje obowiązków wynikających z pierwotnej umowy między przedsiębiorcą a jego kontrahentem – nie odpowiada np. z tytułu rękojmi czy gwarancji za sprzedany towar.
📚 W razie sporu o niewykonanie umowy zastosowanie mogą mieć również przepisy o:
- odpowiedzialności deliktowej (art. 415 i n. k.c.),
- przelewie wierzytelności (art. 509–518 k.c.),
- sprzedaży rzeczy i rękojmi (art. 556–576 k.c.).
Wszystkie roszczenia związane z umową forfaitingu – jako związaną z działalnością gospodarczą – przedawniają się po 3 latach, licząc od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 118 k.c.).
⏳ Terminy realizacji umowy forfaitingu
Terminy w forfaitingu nie są uregulowane przepisami, dlatego strony określają je samodzielnie.
W praktyce harmonogram realizacji obejmuje m.in.:
- datę wykupu wierzytelności,
- termin zapłaty wynagrodzenia dla forfetysty,
- ewentualne okresy wypowiedzenia lub odstąpienia od umowy.
Zakończenie umowy następuje z chwilą zaspokojenia forfetysty (przedsiębiorcy) – czyli po otrzymaniu od forfaitera zapłaty za sprzedaną wierzytelność.
Nie ma natomiast znaczenia, kiedy forfaiter uzyska należność od dłużnika, ponieważ to on przejmuje pełne ryzyko niewypłacalności.
Forfaiting może dotyczyć:
- pojedynczej wierzytelności,
- lub być zawarty jako długofalowa współpraca (np. przy stałym eksporcie towarów).
Umowy mogą być zawierane na czas oznaczony lub nieoznaczony, z możliwością przedłużenia w drodze aneksu lub w sposób dorozumiany.
📎 Załączniki do umowy forfaitingu
Zakres dokumentacji w forfaitingu jest zazwyczaj mniejszy niż w factoringu, ponieważ forfaiter nie świadczy usług administracyjnych.
Wśród typowych załączników znajdują się:
- dokumenty księgowe potwierdzające istnienie wierzytelności,
- wykaz opłat i prowizji forfaitera,
- kopie umów handlowych stanowiących źródło wierzytelności,
- weksle, gwarancje bankowe, oświadczenia o uznaniu długu,
- protokoły odbioru towarów lub usług,
- wzór zawiadomienia dłużnika o zmianie wierzyciela.
W związku z przetwarzaniem danych osobowych przedsiębiorcy i dłużników, często dołącza się również klauzule RODO, regulujące zasady ochrony danych.
📄 Przykład:
Firma „GreenSolar” z Poznania zawarła z niemieckim forfaiterem umowę wykupu wierzytelności z tytułu eksportu paneli fotowoltaicznych. Do umowy załączono kopie faktur, potwierdzenie odbioru towaru przez nabywcę oraz oświadczenie dłużnika o uznaniu długu. Forfaiter zażądał również gwarancji bankowej, która stanowiła dodatkowe zabezpieczenie transakcji.
⚖️ Podstawa prawna
- art. 353¹ – Kodeks cywilny
- art. 389 § 1 – Kodeks cywilny
- art. 415 i n. – Kodeks cywilny
- art. 471 i n. – Kodeks cywilny
- art. 509–518 – Kodeks cywilny
- art. 556–576 – Kodeks cywilny
- art. 118 – Kodeks cywilny
- Konwencja UNIDROIT z 1988 r. (Konwencja Ottawska)
- Uniform Rules for Forfaiting (URF)
🔍 Tematy zawarte w poradniku
- umowa forfaitingu w obrocie gospodarczym
- różnice między forfaitingiem a factoringiem
- ryzyka i korzyści forfaitingu dla przedsiębiorców
- odpowiedzialność stron w umowie forfaitingu
- dokumentacja i zabezpieczenia w forfaitingu