Wybór sposobu ustalenia odpowiedzialności ubezpieczyciela może decydować o tym, czy w razie szkody otrzymasz pełne odszkodowanie, czy jedynie jego część. W praktyce najczęściej stosuje się system proporcji oraz system na pierwsze ryzyko. Choć oba pojęcia pojawiają się w ogólnych warunkach ubezpieczenia (OWU), ich skutki finansowe dla ubezpieczonego bywają diametralnie różne. W tym poradniku wyjaśniam, czym różnią się te systemy, kiedy stosowanie proporcji jest dopuszczalne i jakie mogą być konsekwencje podpisania umowy z takim zapisem.
Na czym polegają dwa systemy odpowiedzialności?
System proporcji
To metoda obliczania odszkodowania, w której wysokość wypłaty zależy od stosunku sumy ubezpieczenia do rzeczywistej wartości ubezpieczonego mienia. Jeśli suma ubezpieczenia jest niższa niż wartość majątku, mówimy o niedoubezpieczeniu – a to zawsze prowadzi do zmniejszenia odszkodowania.
Przykład:
- Wartość magazynu: 2 000 000 zł
- Suma ubezpieczenia: 1 000 000 zł (niedoubezpieczenie o 50%)
- Szkoda: 400 000 zł
- Wypłata: 400 000 zł × (1 000 000 / 2 000 000) = 200 000 zł
System „na pierwsze ryzyko”
W tym systemie odszkodowanie wypłacane jest do wysokości sumy ubezpieczenia, bez uwzględniania proporcji, chyba że szkoda przekroczy sumę ubezpieczenia lub jest całkowita. Niedoubezpieczenie ma tu znaczenie wyłącznie w tych skrajnych przypadkach.
Przykład:
- Wartość magazynu: 2 000 000 zł
- Suma ubezpieczenia: 1 000 000 zł
- Szkoda: 400 000 zł
- Wypłata: 400 000 zł (brak proporcji)
Kiedy stosowanie systemu proporcji jest dopuszczalne?
Zarówno orzecznictwo, jak i doktryna uznają, że stosowanie proporcji jest co do zasady dopuszczalne, o ile wynika to wprost z umowy lub OWU. W przeciwnym wypadku przyjmuje się, że umowa została zawarta na pierwsze ryzyko.
Takie stanowisko ma mocne uzasadnienie:
- obowiązuje zasada interpretacji niejasnych zapisów na korzyść ubezpieczającego,
- system proporcji ma długą tradycję w praktyce ubezpieczeniowej,
- znajduje umocowanie w art. 302 § 2 Kodeksu morskiego oraz w Zasadach Europejskiego Prawa Umów Ubezpieczenia (PEICL).
Dwie postacie systemu proporcji – różnice i skutki
W praktyce OWU spotyka się dwa warianty stosowania proporcji. Choć brzmią podobnie, ich skutki dla ubezpieczonego są odmienne.
1. Proporcja do odszkodowania
W tym wariancie najpierw ustala się kwotę odszkodowania (często ograniczoną do sumy ubezpieczenia), a następnie stosuje proporcję.
Efekt uboczny: nawet przy szkodzie równej sumie ubezpieczenia, wypłata po proporcji będzie niższa niż ta suma.
Co więcej, OWU mogą przewidywać dodatkowe potrącenia, np. franszyzę redukcyjną, co oznacza podwójne obniżenieodszkodowania.
Przykład:
- Suma ubezpieczenia: 1 000 000 zł
- Wartość mienia: 2 000 000 zł
- Szkoda: 1 200 000 zł
- Odszkodowanie po limicie sumy: 1 000 000 zł
- Po proporcji: 1 000 000 × (1 000 000 / 2 000 000) = 500 000 zł
- Po franszyzie 10 000 zł: 490 000 zł
2. Proporcja do wartości szkody
Tutaj najpierw ustala się wartość szkody, a dopiero później stosuje proporcję.
Zaleta: przy dużych szkodach można uzyskać odszkodowanie w pełnej wysokości sumy ubezpieczenia.
Przykład:
- Suma ubezpieczenia: 1 000 000 zł
- Wartość mienia: 2 000 000 zł
- Szkoda: 1 200 000 zł
- Po proporcji: 1 200 000 × (1 000 000 / 2 000 000) = 600 000 zł
Który wariant jest korzystniejszy?
Z punktu widzenia ubezpieczonego zdecydowanie korzystniejsza jest proporcja liczona od wartości szkody, a nie od kwoty odszkodowania. Ten pierwszy wariant (od odszkodowania) bywa krytykowany jako sprzeczny z ideą sumy ubezpieczenia jako górnej granicy odpowiedzialności.
Jak chronić się przed niekorzystną proporcją?
📌 Sprawdź OWU przed podpisaniem – szukaj zapisów o „systemie proporcji” i zwróć uwagę, czy dotyczy on odszkodowania czy szkody.
📌 Unikaj niedoubezpieczenia – najlepiej ustalić sumę ubezpieczenia na poziomie rzeczywistej wartości mienia.
📌 Negocjuj zapisy – przy większych polisach możliwe jest wpisanie indywidualnych warunków.
📌 Rozważ system na pierwsze ryzyko – szczególnie przy mieniu, w którym ryzyko całkowitej szkody jest niewielkie.
Podsumowanie
- System proporcji powoduje, że odszkodowanie jest pomniejszane proporcjonalnie do niedoubezpieczenia.
- System na pierwsze ryzyko ogranicza odszkodowanie tylko do wysokości sumy ubezpieczenia – brak proporcji w typowych przypadkach częściowych szkód.
- Istnieją dwa sposoby stosowania proporcji – od odszkodowania (mniej korzystny) i od wartości szkody (korzystniejszy).
- Przed podpisaniem umowy zawsze analizuj OWU i dbaj o prawidłową sumę ubezpieczenia.
Podstawa prawna
- art. 302 § 2 – Kodeks morski (Dz.U. z 2022 r. poz. 1091 z późn. zm.)
- Zasady Europejskiego Prawa Umów Ubezpieczenia (PEICL)
Tematy porad zawartych w poradniku:
- system proporcji w ubezpieczeniach
- ubezpieczenie na pierwsze ryzyko
- obliczanie odszkodowania przy niedoubezpieczeniu
- różnice w wariantach proporcji
- jak unikać zaniżenia odszkodowania
Przydatne linki do stron urzędowych: