Umowa przewozu to jedna z najczęściej zawieranych umów w obrocie gospodarczym. Dotyczy zarówno przewozu osób, jak i rzeczy – od paczek kurierskich po transport towarów na dużą skalę. Mimo że co do zasady w polskim prawie obowiązuje zasada swobody umów, w przypadku umów przewozu jest ona znacznie ograniczona – zwłaszcza po stronie klienta (nadawcy, pasażera). Wynika to z masowego i adhezyjnego charakteru takich umów oraz z ustawowego obowiązku przewoźnika do ich zawierania.
W niniejszym poradniku wyjaśniamy, w jakim zakresie strony mogą kształtować treść umowy przewozu, kiedy przewoźnik ma obowiązek jej zawarcia i jakie znaczenie mają dodatkowe postanowienia umowne.
Adhezyjny i masowy charakter umowy przewozu
W praktyce gospodarczej umowy przewozu mają zazwyczaj charakter adhezyjny, czyli narzucany przez jedną stronę – przewoźnika. Przedsiębiorstwa transportowe, w szczególności te działające na szeroką skalę (koleje, linie autobusowe, firmy kurierskie, przewoźnicy lotniczy), stosują gotowe wzorce umowne i regulaminy przewozu.
Klient (nadawca lub pasażer) nie negocjuje indywidualnie treści umowy – akceptuje regulamin poprzez zakup biletu lub zlecenie przewozu przesyłki. Taki model działania ma charakter masowy i ujednolicony, co pozwala na obsługę tysięcy klientów dziennie, ale ogranicza realną możliwość modyfikacji warunków przez kontrahenta przewoźnika.
📌 Przykład:
Firma kurierska FastLine Express udostępnia w regulaminie zasady dotyczące pakowania przesyłek, odpowiedzialności za opóźnienia i wysokości odszkodowań. Klient zamawiający usługę online musi zaakceptować ten regulamin – nie ma możliwości negocjowania np. wyższej kwoty odszkodowania za zniszczenie towaru.
Takie rozwiązanie jest zgodne z prawem, o ile regulamin nie zawiera klauzul niedozwolonych i nie narusza zasad współżycia społecznego.
Obowiązek przewozu – ograniczona swoboda zawarcia umowy
Swoboda stron w zakresie zawarcia umowy przewozu jest także ograniczona. W przypadku przedsiębiorstw transportowych ustawodawca nałożył na przewoźników obowiązek zawarcia umowy przewozu.
Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy – Prawo przewozowe:
„Przewoźnik jest obowiązany do zawarcia umowy przewozu rzeczy lub osób, jeżeli istnieją warunki do jej wykonania.”
Oznacza to, że przewoźnik nie może dowolnie odmówić wykonania przewozu, jeśli posiada odpowiednie środki (np. wolne miejsce w pojeździe, możliwość przyjęcia przesyłki).
Wyjątki od tego obowiązku przewidziano w art. 7 prawa przewozowego:
„Przewoźnik może odmówić zawarcia umowy przewozu, jeżeli zachodzą okoliczności, których nie mógł uniknąć ani zapobiec ich skutkom, uniemożliwiające wykonanie przewozu.”
Do takich sytuacji można zaliczyć m.in. awarię taboru, przerwanie szlaku komunikacyjnego czy nagłe zamknięcie portu lotniczego.
Dodatkowo, przepisy art. 8 i 9 prawa przewozowego dopuszczają ograniczenie lub rozszerzenie obowiązku przewozuw sytuacjach nadzwyczajnych, np. ze względu na:
- potrzeby obronności lub bezpieczeństwa państwa,
- klęski żywiołowe,
- decyzje administracyjne związane z bezpieczeństwem transportu.
Zakres obowiązku zawarcia umowy przewozu wyznacza sam przewoźnik – określając w publicznie dostępnych informacjach (np. rozkład jazdy, cennik, rodzaje usług) zakres swojego działania, zgodnie z art. 2 prawa przewozowego.
📄 W podanym przez siebie zakresie przewoźnik musi przyjąć zlecenie przewozu, jeśli nie zachodzą okoliczności wyłączające ten obowiązek.
Dodatkowe postanowienia umowne (accidentalia negotii)
Choć zasadnicze elementy umowy przewozu wynikają z przepisów ustawowych, strony mogą wprowadzić do umowy dodatkowe postanowienia (tzw. accidentalia negotii).
Mogą one dotyczyć np.:
- obowiązku przewoźnika do przekazania określonych dokumentów po wykonaniu przewozu (np. protokołu, listu przewozowego, faktury),
- kar umownych za opóźnienia lub niewłaściwe wykonanie dodatkowych obowiązków,
- szczególnych warunków transportu (np. przewóz w chłodni, z eskortą).
⚠️ Jednak – jak podkreśla orzecznictwo – dodatkowe zobowiązania nie zmieniają istoty umowy przewozu.
Istotą tej umowy jest osiągnięcie określonego rezultatu: dostarczenie osoby lub rzeczy do miejsca przeznaczenia w wyznaczonym czasie.
Oznacza to, że nawet jeśli przewoźnik nie dopełni obowiązków dodatkowych (np. nie dostarczy faktury w terminie), ale towar dotrze na czas, umowę uznaje się za wykonaną. Niedopełnienie obowiązków dodatkowych może natomiast rodzić obowiązek zapłaty kary umownej lub odszkodowania, jeśli takie postanowienia przewidziano w umowie.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego – granice swobody umów
W orzeczeniu z dnia 25 stycznia 2007 r. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że zasada swobody umów ma zastosowanie również do umów przewozu, ale tylko w granicach określonych art. 353¹ Kodeksu cywilnego.
SN wskazał, że strony mogą modyfikować stosunek prawny przewozu, pod warunkiem, że jego przedmiot nadal spełnia cechy umowy przewozu. Nie można zatem uznać za umowę przewozu kontraktu, w którym stroną przewoźnika nie jest nadawca (czyli osoba wysyłająca przesyłkę), lecz np. wyłącznie płatnik usługi.
W takim przypadku dochodziłoby do zmiany istoty stosunku prawnego i przekroczenia granic swobody kontraktowej.
Podsumowanie
Swoboda kształtowania postanowień umowy przewozu jest w praktyce znacznie ograniczona.
Wynika to z:
- masowego, adhezyjnego charakteru umów,
- ustawowego obowiązku zawierania umów przez przewoźników,
- konieczności zachowania istoty stosunku przewozu.
Strony mogą jednak wprowadzać dodatkowe postanowienia (np. dotyczące dokumentacji, kar umownych, szczególnych warunków transportu), o ile nie zmieniają one istoty zobowiązania przewozowego.
Podstawa prawna
- art. 2, art. 3 ust. 1, art. 7, art. 8, art. 9 – ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe (Dz.U. 2023 poz. 1236)
- art. 353¹ – Kodeks cywilny (Dz.U. 2024 poz. 129)
Tematy zawarte w poradniku
- swoboda kształtowania umowy przewozu
- obowiązek przewoźnika do zawarcia umowy przewozu
- adhezyjny charakter umowy przewozu
- accidentalia negotii w umowie przewozu
Kategoria i podkategoria
Prawo → Prawo gospodarcze
Biznes → Umowy w działalności gospodarczej