W polskim prawie od lat trwa dyskusja, czym właściwie jest świadczenie ubezpieczyciela:
- Czy jest to zapłata określonej sumy pieniężnej po zajściu wypadku ubezpieczeniowego?
- A może ponoszenie ryzyka i udzielanie ochrony ubezpieczeniowej przez cały okres trwania umowy?
Odpowiedź na to pytanie nie jest czysto teoretyczna. Od wybranej koncepcji zależy:
- jakie świadczenia uznajemy za główne w umowie ubezpieczenia,
- jakie zapisy można uznać za klauzule abuzywne (niedozwolone postanowienia umowne),
- a także zakres odpowiedzialności ubezpieczyciela i możliwość odmowy wypłaty świadczenia.
Dlaczego definicja świadczenia jest tak ważna?
Zgodnie z art. 385¹ Kodeksu cywilnego, klauzule określające główne świadczenia stron co do zasady nie mogą być uznane za abuzywne, jeśli zostały sformułowane jednoznacznie. Jeżeli więc za główne świadczenie uznamy tylko wypłatę pieniędzy, większość innych postanowień (np. ograniczających odpowiedzialność) może być badana pod kątem abuzywności. Jeśli jednak za główne świadczenie przyjmiemy również określenie wypadku ubezpieczeniowego czy zakresu ochrony – pole do takiego badania się zawęża.
Teoria zapłaty określonej sumy pieniężnej
Zwolennicy tej teorii – w szczególności prof. Michał Krajewski – uważają, że świadczeniem głównym zakładu ubezpieczeń jest jedynie wypłata ustalonej w umowie kwoty po zajściu wypadku ubezpieczeniowego.
Najważniejsze argumenty
- Literalne brzmienie art. 805 § 1 k.c.
Przepis mówi, że zakład ubezpieczeń spełnia świadczenie „w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku”. Oznacza to, że obowiązek wypłaty powstaje dopiero po wypadku. - Przebieg prac legislacyjnych
W 2007 r. rozważano zmianę tego przepisu tak, aby odzwierciedlał teorię ponoszenia ryzyka, jednak pomysł odrzucono. - Art. 817 k.c.
- § 1 mówi, że świadczenie powinno być spełnione w określonym terminie po zajściu wypadku.
- § 2 dotyczy wypłaty bezspornej części odszkodowania w terminie liczonym od dnia wyjaśnienia okoliczności wypadku.
Wskazuje to, że świadczenie powstaje dopiero po wypadku.
- Art. 818 § 3 k.c.
Umożliwia zmniejszenie świadczenia po wypadku w przypadku przyczynienia się poszkodowanego do szkody. To pasuje do koncepcji odszkodowania, a nie do „ponoszenia ryzyka”. - Art. 819 k.c.
Określa terminy przedawnienia roszczeń od momentu wypadku. To kolejny argument, że wypadek jest momentem powstania obowiązku świadczenia. - Art. 822 k.c.
W przypadku ubezpieczenia OC ustawodawca wprost mówi o „zobowiązaniu do zapłaty odszkodowania”. - Definicja świadczenia
Według Krajewskiego, „ponoszenie ryzyka” czy „udzielanie ochrony” nie mieści się w klasycznej definicji świadczenia jako zachowania dłużnika. - Wymagalność roszczenia
Wierzyciel może domagać się przymusowego spełnienia świadczenia tylko po wypadku. Przed wypadkiem istnieje jedynie ekspektatywa. - Brak wzajemności umowy
Umowa ubezpieczenia nie jest typową umową wzajemną w rozumieniu art. 487–497 k.c., a orzecznictwo potwierdza, że świadczeniem głównym ubezpieczyciela jest zapłata, a nie ponoszenie ryzyka.
💡 Przykład praktyczny nr 1
Firma transportowa „TransPol” zawarła polisę OC przewoźnika. Przez rok nie doszło do żadnej szkody. W 13. miesiącu uszkodzono ładunek klienta. Dopiero od tego momentu ubezpieczyciel ma obowiązek zapłaty odszkodowania – wcześniej jego świadczenie nie było wymagalne.
💡 Przykład praktyczny nr 2
Pani Elżbieta wykupiła polisę turystyczną. Wyjechała na wakacje, ale nie zachorowała ani nie miała wypadku. Z punktu widzenia teorii zapłaty ubezpieczyciel nie wykonał jeszcze żadnego świadczenia – bo nie było wypadku.
📌 Wniosek praktyczny
Przyjęcie teorii zapłaty oznacza, że jako „główne świadczenie” traktuje się jedynie zapłatę odszkodowania. W efekcie wiele postanowień dotyczących zakresu ochrony można poddać ocenie pod kątem abuzywności, co jest korzystne dla konsumentów.
Teoria ponoszenia ryzyka – świadczenie jako ochrona ubezpieczeniowa
Zgodnie z tą koncepcją świadczeniem głównym zakładu ubezpieczeń jest udzielanie ochrony ubezpieczeniowej przez cały okres trwania umowy. Ochrona ta polega na ponoszeniu odpowiedzialności za określone ryzyko i gotowości do wypłaty świadczenia w razie zajścia wypadku. Wypłata odszkodowania jest więc tylko jednym z elementów tego kompleksowego świadczenia.
Jednym z głównych propagatorów tej teorii jest prof. Marcin Orlicki, który wskazuje, że świadczenie ubezpieczyciela to złożony kompleks czynności:
- gotowość do spełnienia świadczenia pieniężnego,
- prowadzenie postępowania likwidacyjnego,
- wykonywanie innych działań związanych z ochroną.
Argumenty ustawowe
- Ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej
- Art. 4 ust. 1 definiuje działalność ubezpieczeniową jako oferowanie i udzielanie ochrony na wypadek ryzyka wystąpienia skutków zdarzeń losowych.
- Art. 15 mówi, że ochrona udzielana jest na podstawie umowy ubezpieczenia.
- W wielu innych przepisach tej ustawy (np. art. 17 ust. 1 pkt 4, art. 18 ust. 1, art. 21 ust. 2 i 5, art. 24 ust. 1 pkt 3, art. 26 ust. 3–4, art. 27 ust. 7 pkt 2, art. 29 ust. 1 i 3, art. 173 ust. 1 pkt 3, art. 215, art. 319 ust. 1 pkt 3, art. 482) ustawodawca wyraźnie mówi o „ochronie ubezpieczeniowej”.
- Art. 27 ust. 1 tej ustawy – ubezpieczenie ochrony prawnej
Ten przepis jest kluczowy. Wynika z niego, że:- poniesienie kosztów (np. sądowych) jest elementem ochrony,
- zapewnienie odszkodowania jest jedną z usług związanych z ochroną.
Oznacza to, że świadczenie pieniężne nie jest świadczeniem głównym – jest tylko pochodną ochrony.
- Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych
- Art. 10 – mówi o „korzystaniu z ochrony ubezpieczeniowej”.
- Art. 23 ust. 1a – wskazuje na obowiązek posiadania ochrony przez posiadacza pojazdu.
- Wiele innych przepisów (art. 25 ust. 3, art. 31 ust. 2, art. 41 ust. 1 pkt 5 i 7, art. 51, art. 56 ust. 1 pkt 4–5, art. 76 ust. 1 pkt 3–4, art. 88 ust. 3) również odwołuje się do ochrony jako podstawowego elementu umowy.
- Kodeks cywilny
- Art. 813 § 1 – składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności.
- Art. 814 § 1–2 – mówi o żądaniu składki za okres ponoszenia odpowiedzialności.
Te przepisy pokazują, że świadczenie ubezpieczyciela jest powiązane z okresem ochrony, a nie tylko z momentem wypłaty.
Argumenty praktyczne i procesowe
- Możliwość ustalenia ochrony przed wypadkiem
Na podstawie art. 189 k.p.c. osoba mająca interes prawny może żądać ustalenia istnienia stosunku prawnego – w tym obowiązku udzielania ochrony przez ubezpieczyciela – nawet przed zajściem wypadku. - Przykład: Przedsiębiorca wykupił polisę od utraty zysku. Ubezpieczyciel próbuje wypowiedzieć umowę przed końcem okresu ochrony. Dzięki teorii ponoszenia ryzyka można żądać ustalenia, że ochrona trwa nadal.
- Orzecznictwo
Część sądów, w tym Naczelny Sąd Administracyjny, akceptuje wzajemny charakter umowy ubezpieczenia i przyjmuje, że głównym świadczeniem ubezpieczyciela jest ochrona, a nie sama wypłata.
💡 Przykład praktyczny nr 1
Pani Marta kupiła polisę OC komunikacyjne 1 stycznia. Już od tego dnia zakład ubezpieczeń ponosi odpowiedzialność za szkody, które mogłaby wyrządzić – nawet jeśli przez cały rok nie dojdzie do wypadku. Świadczenie trwa od podpisania umowy.
💡 Przykład praktyczny nr 2
Firma budowlana posiada polisę OC zawodowego. W lipcu ubezpieczyciel wprowadza w aneksie ograniczenie zakresu ochrony. Przy teorii ponoszenia ryzyka zapis ten dotyczy głównego świadczenia (ochrony) i trudniej będzie go zakwestionować jako abuzywny.
Wpływ teorii na ocenę klauzul abuzywnych
- Teoria zapłaty – pozwala oceniać pod kątem abuzywności szerokie spektrum zapisów (bo tylko wypłata pieniędzy jest świadczeniem głównym).
- Teoria ryzyka – ogranicza to pole, bo już samo określenie wypadku ubezpieczeniowego jest elementem świadczenia głównego.
📌 Wniosek praktyczny
Przyjęcie teorii ponoszenia ryzyka sprzyja uznaniu, że ubezpieczyciel odpowiada nie tylko za samą wypłatę, ale i za zapewnienie realnej, ciągłej ochrony przez cały okres obowiązywania polisy. To jednak zmniejsza szanse na podważenie wielu zapisów umownych.
Porównanie teorii świadczenia ubezpieczyciela
| Kryterium | Teoria zapłaty określonej sumy pieniężnej | Teoria ponoszenia ryzyka (ochrony) |
|---|---|---|
| Definicja świadczenia głównego | Wypłata określonej sumy po zajściu wypadku | Ponoszenie ryzyka i udzielanie ochrony przez cały okres umowy |
| Moment powstania obowiązku świadczenia | Dopiero po wypadku ubezpieczeniowym | Od momentu zawarcia umowy (trwanie odpowiedzialności) |
| Podstawa ustawowa | art. 805 § 1, art. 817, art. 822 k.c. | art. 4, art. 15, art. 27 ust. 1 u.d.u.r.; art. 813, 814 k.c. |
| Składka | Płacona „za gotowość do wypłaty” | Płacona „za okres ponoszenia odpowiedzialności” |
| Możliwość dochodzenia roszczeń przed wypadkiem | Nie – brak wymagalnego roszczenia | Tak – możliwe ustalenie ochrony (art. 189 k.p.c.) |
| Wpływ na ocenę klauzul abuzywnych | Łatwiej zakwestionować wiele postanowień umownych | Trudniej podważyć zapisy określające wypadek lub zakres ochrony |
| Charakter umowy | Brak cech umowy wzajemnej | Może być uznana za umowę wzajemną |
| Postrzeganie przez część sądów | Skupienie na momencie wypłaty | Skupienie na ochronnym charakterze ubezpieczenia |
Praktyczne konsekwencje wyboru teorii
- Dla konsumenta
- Teoria zapłaty – większa szansa na obronę przed niekorzystnymi postanowieniami, ale mniejszy akcent na ciągłość ochrony.
- Teoria ryzyka – mocniejsza ochrona w całym okresie polisy, ale mniejsze możliwości kwestionowania umowy.
- Dla przedsiębiorcy
- Teoria zapłaty – korzystna przy sporach o abuzywność OWU.
- Teoria ryzyka – stabilność ochrony, możliwość sądowego ustalenia jej trwania.
- Dla ubezpieczyciela
- Teoria zapłaty – ogranicza zakres świadczenia do momentu po wypadku.
- Teoria ryzyka – zwiększa zakres zobowiązań, ale utrudnia podważenie zapisów umowy.
Wnioski końcowe
- Obie teorie mają mocne podstawy prawne i orzecznicze.
- Sądy stosują obie koncepcje – wybór zależy często od kontekstu sporu.
- Teoria zapłaty jest korzystniejsza dla oceny abuzywności zapisów,
teoria ryzyka – dla podkreślenia ciągłości ochrony ubezpieczeniowej. - Świadomość tej różnicy jest kluczowa przy sporządzaniu umów, negocjowaniu warunków i prowadzeniu sporów z ubezpieczycielem.
Podstawa prawna
Kodeks cywilny:
art. 805 § 1, art. 813 § 1, art. 814 § 1–2, art. 817 § 1–2, art. 818 § 3, art. 819, art. 822
Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (u.d.u.r.):
art. 4 ust. 1, art. 15, art. 17 ust. 1 pkt 4, art. 18 ust. 1, art. 19, art. 21 ust. 2 i 5, art. 24 ust. 1 pkt 3, art. 26 ust. 3–4, art. 27 ust. 1 i 7 pkt 2, art. 29 ust. 1 i 3, art. 173 ust. 1 pkt 3, art. 215, art. 319 ust. 1 pkt 3, art. 482 ust. 1 pkt 1 lit. a–b oraz pkt 2
Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK (u.u.o.):
art. 10, art. 23 ust. 1a, art. 25 ust. 3, art. 31 ust. 2, art. 41 ust. 1 pkt 5 i 7, art. 51, art. 56 ust. 1 pkt 4–5, art. 76 ust. 1 pkt 3–4, art. 88 ust. 3
Kodeks postępowania cywilnego:
art. 189
Tematy porad zawartych w poradniku
- teoria zapłaty świadczenia ubezpieczeniowego
- teoria ponoszenia ryzyka w ubezpieczeniach
- główne świadczenia stron umowy ubezpieczenia
- klauzule abuzywne w ubezpieczeniach
- odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń
Przydatne źródła urzędowe
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640160093/U/D19640093Lj.pdf – Kodeks cywilny
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20150001844/U/D20151844Lj.pdf – Ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20031701202/U/D20031202Lj.pdf – Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK