W ostatnich latach rośnie znaczenie prawnej ochrony zwierząt domowych. Coraz częściej traktujemy psy, koty czy inne towarzyszące nam zwierzęta nie tylko jako własność, lecz przede wszystkim jako członków rodziny. Jednak czy prawo nadąża za tą zmianą społeczną? Czy obecna siatka pojęciowa w ustawie o ochronie zwierząt rzeczywiście odpowiada naszym potrzebom i wartościom? Ten poradnik wyjaśnia najważniejsze kwestie związane ze statusem prawnym zwierząt domowych, wskazuje na praktyczne konsekwencje obowiązujących przepisów i podpowiada, jakie zmiany są postulowane w najbliższych latach.
Dlaczego warto znać aktualne zasady prawne dotyczące zwierząt domowych?
Znajomość obecnych przepisów dotyczących zwierząt domowych jest kluczowa nie tylko dla właścicieli czworonogów, ale także dla osób prowadzących działalność gospodarczą związaną z opieką nad zwierzętami, hodowlą, adopcją czy sprzedażą. Prawo wpływa na codzienne decyzje – od wyboru sposobu opieki, przez możliwość oddania zwierzęcia w dobre ręce, aż po kwestie odpowiedzialności cywilnej czy karnej. Zrozumienie ograniczeń oraz możliwych kierunków zmian pozwala lepiej chronić dobrostan zwierząt i uniknąć nieporozumień na gruncie prawnym.
Podstawy prawne ochrony zwierząt domowych w Polsce
Kluczowe zmiany: „Dereifikacja” zwierząt
Punktem wyjścia do analizy jest ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, która była przełomem w polskim prawodawstwie. Wprowadzając zasadę, że „zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą” (art. 1 ust. 1 u.o.z.), ustawodawca dokonał tzw. „dereifikacji” zwierząt. Oznacza to, że formalnie zwierzęta nie są już traktowane na równi z przedmiotami materialnymi. Jednak nie oznacza to nadania im podmiotowości prawnej na wzór ludzi – prawo nadal nie traktuje zwierząt jako pełnoprawnych „osób” w sensie prawnym.
Konsekwencje praktyczne
W praktyce dereifikacja prowadzi do powstania niejasności – zwierzę nie jest rzeczą, ale w wielu sytuacjach stosuje się do niego odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy (art. 1 ust. 2 u.o.z., odesłanie do Kodeksu cywilnego). W efekcie właściciel zwierzęcia domowego ma uprawnienia podobne do właściciela rzeczy, ale są one istotnie ograniczone przez obowiązek dbania o dobrostan zwierzęcia, poszanowania i opieki. Nie może np. swobodnie „zniszczyć” zwierzęcia, jak rzeczy, czy rozporządzać nim bez ograniczeń.
Kategorie zwierząt w ustawie i zróżnicowanie ochrony
Różne grupy, różne prawa
Ustawa o ochronie zwierząt wyróżnia kilka kategorii zwierząt: domowe, gospodarskie, laboratoryjne, bezdomne, wykorzystywane do celów specjalnych, a także wolno żyjące (art. 4 pkt 16–21 u.o.z.). Zakres ochrony i obowiązki właściciela/opiekuna zależą od przynależności do danej grupy. Najbardziej uprzywilejowaną pozycję mają zwierzęta domowe – tradycyjnie przebywające z człowiekiem w jego domu jako towarzysze.
Przykład 1 – pies jako zwierzę domowe
Anna z Radomia od lat opiekuje się swoim psem, traktując go jak członka rodziny. W przypadku rozwodu z mężem, w sporze o „własność” psa, sąd rozstrzyga na podstawie przepisów dotyczących rzeczy, mimo że dla Anny pies ma zupełnie inny status. W świetle obecnego prawa pies formalnie jest rzeczą, ale jego dobrostan jest chroniony specjalnymi przepisami ustawy o ochronie zwierząt.
Przykład 2 – świnia domowa w mieście
Pan Marek z Poznania przygarnął świnię domową jako pupila. Zgodnie z wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z 29 kwietnia 2009 r., świnia – choć zwykle zwierzę gospodarskie – może być uznana za domowe, jeśli łączy ją z człowiekiem więź emocjonalna i jest trzymana jako towarzysz. Dzięki temu świnia podlega wyższej ochronie prawnej, jak pies czy kot.
Obowiązki i ograniczenia właścicieli zwierząt domowych
Podstawowe obowiązki:
- Zapewnienie schronienia chroniącego przed warunkami atmosferycznymi
- Stały dostęp do wody i odpowiedniego pożywienia
- Zakaz stałego trzymania na uwięzi dłużej niż 12 godzin na dobę
- Zakaz rozmnażania psów i kotów w celach handlowych poza zarejestrowanymi hodowlami
Przepisy te wymuszają na właścicielach podejście opiekuńcze, a nie czysto własnościowe.
Problem z językiem prawa
Obecnie w wielu miejscach ustawy (i innych aktach prawnych) używa się wciąż pojęcia „właściciel zwierzęcia” oraz traktuje zwierzęta podobnie jak rzeczy, np. w sprawach cywilnych czy karnych (por. art. 278 § 1 Kodeksu karnego: „zabranie cudzego zwierzęcia” traktowane jak kradzież rzeczy ruchomej). Jest to rozwiązanie nieadekwatne do aktualnej wiedzy i wrażliwości społecznej.
Czy opiekun, a nie właściciel? – kierunki zmian w prawie
Propozycje de lege ferenda
Coraz częściej pojawiają się postulaty, aby zrezygnować z języka własnościowego na rzecz pojęć nawiązujących do relacji opieki, a więc używać terminów „opiekun zwierzęcia” lub nawet „pupil”. Takie podejście lepiej oddaje charakter więzi łączącej człowieka ze zwierzęciem domowym, zwłaszcza w świetle badań pokazujących, że traktujemy je jak członków rodziny.
Korzyści z nowego podejścia:
- Większy szacunek dla zwierząt – odzwierciedlenie ich statusu jako czujących istot
- Lepsza ochrona prawna – mniejsze ryzyko instrumentalnego traktowania, np. w trakcie rozwodów czy przemocy domowej
- Zwiększenie świadomości społecznej – język prawa wpływa na nasze codzienne postawy
Podsumowanie – kluczowe wnioski
- Zwierzęta domowe formalnie nie są rzeczami, ale prawo wciąż w wielu miejscach traktuje je jak przedmioty, głównie z braku odpowiedniej siatki pojęciowej.
- Najwyższa pora, aby zacząć używać w ustawie o ochronie zwierząt terminów „opiekun” i „pupil” zamiast „właściciel” i „własność”.
- Zmiany w języku prawa mogą przyczynić się do poprawy dobrostanu zwierząt domowych i lepszego zabezpieczenia ich interesów.
- Dla przedsiębiorców i osób prywatnych oznacza to konieczność zwracania szczególnej uwagi na obowiązujące przepisy, a także śledzenia ewentualnych nowelizacji, które mogą znacząco zmienić zakres odpowiedzialności oraz prawa do decydowania o losie zwierząt domowych.
Podstawa prawna
- Art. 1 ust. 1–2, art. 4 pkt 16–21, art. 9 ust. 1–2, art. 10a ust. 1–2 – ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (t.j. Dz.U. 2023, poz. 1580 z późn. zm.)
- Art. 45, art. 140, art. 432 – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. 2024, poz. 1061 z późn. zm.)
- Art. 278 § 1 – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. 2024, poz. 17 z późn. zm.)
- Art. 5303a § 1 – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. 2023, poz. 1550 z późn. zm.)
Tematy porad zawartych w poradniku
- status prawny zwierząt domowych
- opiekun zwierzęcia a właściciel
- ochrona prawna pupili w 2025
- obowiązki wobec psa i kota
- zmiany w ustawie o ochronie zwierząt