Prawo do zachowku to jedno z najważniejszych zagadnień, z którymi spotykają się zarówno spadkobiercy, jak i przedsiębiorcy prowadzący rodzinne firmy czy właściciele większego majątku. Znajomość zasad zachowku pozwala uniknąć konfliktów rodzinnych oraz nieprzyjemnych niespodzianek prawnych, które często ujawniają się dopiero po śmierci bliskiej osoby. W tym poradniku wyjaśniam, kto ma prawo do zachowku w 2025 roku, jak można je utracić lub ograniczyć oraz jak skutecznie się go zrzec. Pamiętaj – dobrze rozumiane prawo spadkowe to realna ochrona Twojego majątku i interesów najbliższych!
Czym jest zachowek i na czym polega prawo do zachowku?
Zachowek stanowi formę ochrony najbliższej rodziny spadkodawcy. Dzięki niemu ustawowo określone osoby mają zagwarantowane uzyskanie części majątku po śmierci spadkodawcy, nawet jeśli zostały pominięte w testamencie lub obdarowane w mniejszym zakresie niż przewidują przepisy.
Na gruncie polskiego prawa (art. 991–1011 Kodeksu cywilnego) wyróżnia się dwa podejścia do ochrony bliskich w spadkach:
- System rezerwy – wyodrębnienie części majątku zarezerwowanej ustawowo dla określonych osób.
- System zachowku sensu stricto – uprawnienie bliskich do żądania określonej kwoty pieniężnej, jeśli nie otrzymali swojego udziału w innej formie.
W Polsce stosuje się ten drugi model. Oznacza to, że bliscy mogą żądać zapłaty określonej kwoty, jeśli ich prawa nie zostały w pełni zaspokojone.
Kto może domagać się zachowku? Krąg uprawnionych
Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, do zachowku uprawnieni są:
- Zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki – jeśli nie żyją dzieci),
- Małżonek zmarłego,
- Rodzice spadkodawcy – tylko jeśli byliby powołani do dziedziczenia z ustawy.
Nie oznacza to jednak, że każda osoba z tej grupy automatycznie uzyska zachowek. Prawo do zachowku powstaje tylko wtedy, gdy dany członek rodziny byłby powołany do spadku z ustawy (czyli np. żyje w chwili śmierci spadkodawcy i nie został wydziedziczony).
Przykład nr 1 – uprawnienie do zachowku
Pan Michał z Gdyni zmarł, pozostawiając testament, w którym cały majątek zapisał swojej córce Karolinie. Syn – Adam – został całkowicie pominięty w testamencie. Ponieważ Adam byłby powołany do dziedziczenia z ustawy, ma prawo żądać od Karoliny zachowku w wysokości połowy wartości udziału, który otrzymałby, gdyby testamentu nie było.
Wydziedziczenie – kiedy można stracić prawo do zachowku?
Spadkodawca może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku, ale wyłącznie w testamencie i tylko z przyczyn wymienionych w przepisach. Mówimy wtedy o wydziedziczeniu.
Art. 1008 Kodeksu cywilnego wymienia trzy główne powody wydziedziczenia:
- Uporczywe postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego – np. wieloletnie konflikty, naganne zachowanie wobec spadkodawcy.
- Popełnienie umyślnego przestępstwa przeciwko spadkodawcy lub najbliższym – np. przemoc, znieważenie, przestępstwa przeciwko zdrowiu.
- Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy – np. brak kontaktu, uchylanie się od opieki nad chorym rodzicem.
Ważne! Wydziedziczenie musi być jasno uzasadnione w testamencie – nie wystarczy powołanie się ogólnie na przepis. Sąd w razie sporu dokładnie zbada, czy przesłanki były spełnione.
Przykład nr 2 – skuteczne wydziedziczenie
Pani Maria z Krakowa w testamencie wydziedziczyła swojego syna, wskazując, że ten od wielu lat nie utrzymywał z nią żadnego kontaktu, mimo jej starań oraz wielokrotnie uchylał się od pomocy w chorobie. Sąd uznał wydziedziczenie za skuteczne, ponieważ w testamencie dokładnie opisano powody tej decyzji, a dowody (np. korespondencja, zeznania świadków) to potwierdziły.
Czy można zrzec się prawa do zachowku?
Odpowiedź brzmi: tak – od 2023 roku, zgodnie z art. 1048 § 2 Kodeksu cywilnego, można zawrzeć notarialną umowę z przyszłym spadkodawcą, w której zrzekasz się prawa do zachowku w całości lub częściowo.
Umowa taka może przewidywać:
- całkowite zrzeczenie się zachowku,
- zrzeczenie się tylko części (np. 30% wartości zachowku),
- wyłączenie z zachowku określonych składników majątku,
- ograniczenie prawa do roszczenia tylko o określone uprawnienia.
Ważne: Umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego i może dotyczyć nie tylko osoby zrzekającej się, ale też – domyślnie – jej zstępnych, chyba że umowa stanowi inaczej.
Kiedy roszczenie o zachowek nie powstaje?
Poza skutecznym wydziedziczeniem oraz zrzeczeniem się zachowku, prawo to nie powstaje w przypadku:
- osoby, która zrzekła się dziedziczenia lub została wyłączona z dziedziczenia ustawowego,
- osoby uznanej za niegodną dziedziczenia (np. skazanej prawomocnym wyrokiem za przestępstwo wobec spadkodawcy).
Podsumowanie – kluczowe wskazówki
- Zachowek to realna ochrona dla najbliższych, ale wymaga aktywnego działania – zarówno od spadkodawców (jeśli chcą go ograniczyć), jak i od uprawnionych (jeśli chcą go uzyskać).
- Wydziedziczenie i zrzeczenie się zachowku to skuteczne narzędzia, ale obwarowane wieloma wymogami formalnymi.
- W przypadku sporów rodzinnych dotyczących zachowku warto nie działać pochopnie – zawsze najpierw sprawdzić przesłanki prawne, a w trudniejszych sprawach skorzystać z pomocy profesjonalisty.
Podstawa prawna
- art. 991–1011 – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
- art. 1048–1050 – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
Tematy porad zawartych w poradniku
- zachowek po nowelizacji 2025
- jak zrzec się prawa do zachowku
- skuteczne wydziedziczenie w testamencie
- uprawnieni do zachowku krąg 2025
- ograniczenie zachowku w praktyce