Umowa przewozu jest jedną z kluczowych umów w obrocie gospodarczym – wykorzystywaną zarówno w transporcie osób, jak i towarów. Zawierają ją nie tylko przedsiębiorcy transportowi, ale też firmy handlowe, sklepy internetowe czy organizatorzy wycieczek. Zrozumienie praw i obowiązków stron tej umowy ma ogromne znaczenie praktyczne – pozwala uniknąć odpowiedzialności finansowej i ułatwia egzekwowanie roszczeń w przypadku problemów z przewozem.
Obowiązki przewoźnika i jego odpowiedzialność
Podstawowym obowiązkiem przewoźnika jest dostarczenie osób lub rzeczy do miejsca przeznaczenia w ustalonym terminie i zgodnie z warunkami umowy. Nie oznacza to jednak, że musi wykonać przewóz osobiście.
Zgodnie z art. 5 ustawy – Prawo przewozowe, przewoźnik może powierzyć przewóz innym przewoźnikom, tzw. podprzewoźnikom, jednak ponosi za ich działania odpowiedzialność jak za własne.
Jeśli w przewozie uczestniczy kilku przewoźników – tej samej lub różnych gałęzi transportu – odpowiedzialność za wykonanie całego przewozu jest solidarna (art. 6 ust. 1 pr. przew.).
Przykład:
Firma transportowa TransPol Sp. z o.o. przyjmuje zlecenie przewozu kontenera z Łodzi do Lizbony. Część trasy wykonuje przewoźnik drogowy, dalszą – przewoźnik morski. Jeśli kontener zostanie uszkodzony w czasie transportu, odbiorca może żądać odszkodowania od któregokolwiek z przewoźników – odpowiadają oni solidarnie.
Transport multimodalny – przewóz różnymi środkami transportu
W sytuacji, gdy przewóz odbywa się kilkoma rodzajami transportu (np. drogowym, kolejowym i morskim), mówimy o transporcie multimodalnym. Stosuje się go głównie przy przewozach na duże odległości, w tym międzynarodowych – np. z Polski do Azji lub Ameryki.
W takim przewozie może uczestniczyć kilku przewoźników, a odpowiedzialność i zasady przewozu zależą od przyjętych konwencji międzynarodowych (np. CMR, CIM, Konwencja Montrealska).
Prawo do wynagrodzenia przewoźnika
Za wykonanie przewozu przewoźnikowi przysługuje wynagrodzenie (fracht). Obowiązek zapłaty wynagrodzenia spoczywa na kontrahencie przewoźnika – może to być nadawca towaru, organizator przewozu albo podróżny.
W dalszej części poradnika omówimy, kto dokładnie odpowiada za zapłatę frachtu w przypadku przewozu rzeczy (zarówno nadawca, jak i odbiorca).
Przewóz osób – podstawowe obowiązki przewoźnika
W przypadku przewozu osób na przewoźniku spoczywa szereg szczególnych obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i komfortu podróży.
Zgodnie z art. 14 pr. przew., przewoźnik musi zapewnić podróżnym odpowiednie warunki bezpieczeństwa, higieny i wygody, a także należytą obsługę. Ma również obowiązek podejmować działania ułatwiające podróż osobom niepełnosprawnym lub o ograniczonej zdolności ruchowej.
Przykład:
Przewoźnik autobusowy AutoExpress S.A. musi zapewnić w swoich pojazdach podjazdy dla wózków, odpowiednie oznaczenia dla osób niedowidzących oraz obsługę umożliwiającą bezpieczne wejście i opuszczenie autobusu.
Postępowanie w razie przerwania lub opóźnienia przewozu
Jeśli przed rozpoczęciem lub w trakcie przewozu wystąpią okoliczności, które uniemożliwiają wykonanie umowy – np. powódź, awaria pojazdu, blokada torów czy strajk – przewoźnik ma obowiązek niezwłocznie poinformować o tym podróżnych.
Ponieważ umowa przewozu jest umową rezultatu, przewoźnik musi mimo to zapewnić przewóz zastępczy do miejsca przeznaczenia (art. 18 ust. 1 pr. przew.).
Nie może przy tym pobierać dodatkowych opłat, nawet jeśli musi wynająć inny pojazd lub przewoźnika.
Prawa przewoźnika a porządek w transporcie
Prawo przewozowe przewiduje także obowiązki i uprawnienia przewoźnika mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa i porządku w transporcie.
Zgodnie z art. 15 pr. przew., osoby zagrażające bezpieczeństwu lub porządkowi mogą być niedopuszczone do przewozulub usunięte z pojazdu – nawet przy pomocy Policji czy Straży Ochrony Kolei.
To samo dotyczy pasażerów, którzy nie uiścili należności za przewóz. Jednocześnie przewoźnik musi działać w sposób zgodny z zasadami współżycia społecznego – np. nie może usunąć z pojazdu rodzica z płaczącym dzieckiem, jeśli nie powoduje on zagrożenia.
Odpowiedzialność organizatora przewozu grupowego
W przypadku przewozu grupowego (np. wycieczki autokarowej, kolonii) obowiązek nadzoru nad uczestnikami spoczywa na organizatorze.
Zgodnie z art. 21 pr. przew., organizator i uczestnik odpowiadają solidarnie za szkody wyrządzone w mieniu przewoźnika, o ile umowa nie stanowi inaczej.
Przykład:
Podczas przewozu uczniów na wycieczkę jeden z nich uszkodzi fotel w autobusie. Przewoźnik może domagać się odszkodowania zarówno od organizatora (szkoły), jak i bezpośrednio od sprawcy – odpowiadają oni solidarnie.
Prawo pasażera do zmiany umowy przewozu
Podróżny ma prawo jednostronnie zmienić umowę przewozu lub od niej odstąpić, ale tylko przed rozpoczęciem podróży albo podczas postoju środka transportu.
Zgodnie z art. 17 pr. przew., zmiana może dotyczyć:
- terminu odjazdu (np. przejazd kolejnym kursem),
- miejscowości przeznaczenia (skrócenie lub wydłużenie trasy),
- klasy środka transportowego (np. zmiana na wyższą klasę w pociągu).
Przewoźnik ma obowiązek potwierdzić zmianę w formie pisemnej (poświadczenie) i odpowiednio zwrócić lub pobrać różnicę w należności.
Przewóz rzeczy – obowiązki nadawcy i przewoźnika
W przypadku przewozu rzeczy obowiązki stron są bardziej złożone niż przy przewozie osób. Umowa przewozu rzeczy wymaga współdziałania nadawcy i przewoźnika – każda ze stron musi wykonać określone czynności, aby przewóz mógł dojść do skutku w sposób bezpieczny i prawidłowy.
Zgodnie z art. 41 pr. przew., nadawca ma obowiązek wydać przewoźnikowi rzeczy w stanie umożliwiającym ich prawidłowy przewóz, tak aby mogły dotrzeć bez ubytku i uszkodzenia.
Jeżeli rzeczy tego wymagają, nadawca powinien zapewnić odpowiednie opakowanie.
W przeciwnym razie przewoźnik ma prawo odmówić przyjęcia przesyłki, albo uzależnić jej przyjęcie od złożenia w liście przewozowym oświadczenia o stanie przesyłki (art. 42 pr. przew.).
📌 Ważne: przewoźnik nie może przyjąć do przewozu towaru, który ze względu na swój stan, zapach, toksyczność lub brak zabezpieczenia mógłby zagrażać bezpieczeństwu innych przesyłek lub osób.
Czynności ładunkowe – kto za nie odpowiada?
Jednym z kluczowych etapów przewozu rzeczy są czynności ładunkowe, czyli załadunek, rozładunek i ewentualny przeładunek towaru.
Odpowiedzialność za te czynności ustalana jest w umowie między stronami.
Zgodnie z art. 43 ust. 1 pr. przew., jeżeli strony nie postanowią inaczej:
- załadunek należy do obowiązków nadawcy,
- rozładunek – do odbiorcy.
W praktyce jednak przewoźnik powinien aktywnie współdziałać z osobami wykonującymi te czynności i reagować, jeśli zauważy działania mogące doprowadzić do uszkodzenia przesyłki.
Brak reakcji może skutkować jego współodpowiedzialnością za ewentualną szkodę.
Przykład:
Nadawca towaru – firma FreshFruit Polska – ładuje skrzynki z owocami na samochód ciężarowy. Kierowca zauważa, że palety są ustawione niestabilnie, ale nie reaguje. W trakcie transportu część ładunku przewraca się i ulega zniszczeniu. W takiej sytuacji odpowiedzialność ponosi zarówno nadawca, jak i przewoźnik – ten drugi za brak reakcji na nieprawidłowości.
Obowiązek wystawienia listu przewozowego
Każdy przewóz rzeczy powinien być udokumentowany odpowiednim dokumentem – listem przewozowym.
Zgodnie z art. 38 pr. przew., nadawca ma obowiązek dostarczyć przewoźnikowi informacje niezbędne do prawidłowego wykonania przewozu, w szczególności poprzez wystawienie listu przewozowego.
List przewozowy zawiera m.in.:
- nazwę i adres nadawcy,
- miejsce przeznaczenia przesyłki,
- nazwę i adres odbiorcy,
- opis przewożonych rzeczy (masa, liczba sztuk, sposób opakowania, oznaczenia).
Co do zasady, list przewozowy wystawia nadawca, ale może on zostać sporządzony także przez przewoźnika (na podstawie danych nadawcy) albo wspólnie przez obie strony.
Przewoźnik potwierdza na liście przyjęcie przesyłki, a następnie wydaje nadawcy kopię dokumentu.
W przewozach kurierskich list przewozowy często przyjmuje postać etykiety naklejanej na paczkę – pełni on taką samą funkcję jak tradycyjny dokument papierowy.
Znaczenie i funkcje listu przewozowego
List przewozowy pełni trzy zasadnicze funkcje:
- Informacyjną – zawiera dane niezbędne do wykonania umowy przewozu, a także do odpraw celnych i kontroli.
- Dowodową – potwierdzony przez przewoźnika list jest dowodem zawarcia umowy przewozu.
Choć jego brak nie unieważnia umowy, ma on istotne znaczenie przy dochodzeniu roszczeń z tytułu uszkodzenia lub utraty przesyłki. - Legitymacyjną – posiadacz listu przewozowego jest uprawniony do rozporządzania przesyłką w trakcie przewozu.
Warto podkreślić, że list przewozowy nie jest papierem wartościowym, nie może więc być przedmiotem obrotu.
Inaczej jest w przypadku konosamentu, stosowanego w transporcie morskim – to dokument o charakterze papieru wartościowego, który może być przenoszony i stanowi tytuł do towaru (bill of lading).
Dodatkowe prawa i obowiązki przewoźnika i nadawcy
Prawo przewozowe przyznaje przewoźnikowi szczególne uprawnienia, które mają na celu ochronę jego interesów oraz bezpieczeństwa przewozu.
Zgodnie z art. 48 pr. przew., przewoźnik ma prawo sprawdzić zgodność przesyłki z danymi zawartymi w liście przewozowym, a także kontrolować, czy spełnione zostały przepisy dotyczące przewozu towarów szczególnych, np. niebezpiecznych, łatwopalnych lub szybko psujących się.
Zmiana umowy przewozu i prawo do odstąpienia
Podobnie jak w przewozie osób, również w przewozie rzeczy nadawca ma prawo jednostronnie zmienić lub rozwiązać umowę przewozu.
Zgodnie z art. 53 pr. przew., może to dotyczyć np.:
- zmiany miejsca odbioru przesyłki,
- zmiany odbiorcy uprawnionego do jej odbioru.
W niektórych przypadkach takie uprawnienie przysługuje również odbiorcy.
Przewoźnik może jednak odmówić wykonania polecenia, jeśli jego realizacja byłaby niemożliwa lub sprzeczna z przepisami (art. 54 pr. przew.).
Zawiadomienie odbiorcy o nadejściu przesyłki
Po dotarciu przesyłki do miejsca przeznaczenia przewoźnik ma obowiązek niezwłocznie powiadomić odbiorcę o jej nadejściu – tzw. awizacja przesyłki (art. 50 pr. przew.).
Na żądanie odbiorcy przewoźnik może także przekazać przedawizację, czyli wcześniejsze zawiadomienie o spodziewanym terminie dostawy.
Dzięki temu odbiorca może przygotować się do przyjęcia przesyłki, zwłaszcza jeśli wymaga ona specjalnych warunków rozładunku lub przechowywania.
Termin wykonania przewozu i protokół szkody
Przewoźnik ma obowiązek dostarczyć przesyłkę w oznaczonym terminie.
Szczegółowe zasady obliczania terminu określa art. 49 pr. przew.
Jeśli przesyłka uległa uszkodzeniu lub ubytkowi, przewoźnik musi niezwłocznie sporządzić protokół szkody, który dokumentuje stan przesyłki (art. 74 pr. przew.).
Odbiorca również ma prawo żądać sporządzenia takiego protokołu, jeśli zauważy naruszenie przesyłki przy jej odbiorze.
📄 Uwaga: przyjęcie przesyłki bez zastrzeżeń oznacza co do zasady wygaśnięcie roszczeń z tytułu ubytku lub uszkodzenia (art. 76 pr. przew.). Dlatego warto zawsze dokładnie sprawdzić przesyłkę przy odbiorze.
Prawo zastawu na przesyłce – zabezpieczenie roszczeń przewoźnika
Prawo przewozowe przyznaje przewoźnikowi silny instrument ochronny w postaci ustawowego prawa zastawu na przesyłce.
Zgodnie z art. 57 pr. przew., przewoźnik może zatrzymać przesyłkę w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu, dopóki:
- przesyłka znajduje się w jego posiadaniu,
- lub u osoby działającej w jego imieniu,
- albo dopóki przewoźnik może nią rozporządzać na podstawie dokumentów (np. listu przewozowego).
Zastaw nie obejmuje jedynie przesyłek wysyłanych przez organy władzy publicznej, administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości i ścigania.
Dzięki temu uprawnieniu przewoźnik może wstrzymać wydanie przesyłki, dopóki nie otrzyma należnego wynagrodzenia lub zwrotu kosztów związanych z przewozem.
📚 Przykład:
Firma kurierska EuroLogis dostarczyła paczkę, ale nadawca nie opłacił należności za transport. Przewoźnik może odmówić wydania przesyłki odbiorcy do momentu uregulowania opłaty – korzystając właśnie z prawa zastawu.
Likwidacja przesyłki – wyjątkowe uprawnienie przewoźnika
W szczególnych przypadkach przewoźnik ma prawo zlikwidować przesyłkę, np. przez jej sprzedaż lub zniszczenie.
Dotyczy to sytuacji, gdy:
- nie można ustalić osoby uprawnionej do rozporządzania przesyłką,
- dokumenty przewozowe zaginęły,
- lub przesyłka zagraża bezpieczeństwu (np. zawiera materiały niebezpieczne).
To uprawnienie wynika z art. 58 pr. przew. i ma charakter wyjątkowy – może być stosowane tylko wtedy, gdy inne środki (np. przechowanie lub zawiadomienie stron) są nieskuteczne.
Status prawny odbiorcy przesyłki
Charakterystyczną cechą umowy przewozu rzeczy jest to, że świadczenie przewoźnika często spełniane jest wobec osoby trzeciej – czyli odbiorcy (adresata przesyłki).
W większości przypadków odbiorca nie jest stroną umowy przewozu – stronami są nadawca i przewoźnik.
Jedynie w sytuacji, gdy nadawca i odbiorca to ta sama osoba (np. firma wysyła towary do własnego magazynu), odbiorca staje się stroną umowy.
📦 Przykład praktyczny:
Sklep internetowy TechMax zawiera umowę przewozu z firmą kurierską Paczka24. Klient – pani Katarzyna z Lublina – jest odbiorcą towaru, ale nie stroną umowy przewozu. To sklep odpowiada wobec przewoźnika za organizację i zapłatę usługi.
Jednak mimo to pani Katarzyna ma określone prawa wobec przewoźnika, np. może odebrać przesyłkę lub zgłosić zastrzeżenia.
Prawa i obowiązki odbiorcy przesyłki
Z chwilą nadejścia przesyłki do miejsca przeznaczenia odbiorca może wykonywać wobec przewoźnika wszystkie prawa wynikające z umowy przewozu, o ile jednocześnie wykona ciążące na nim obowiązki.
Podstawowe obowiązki odbiorcy wynikają z art. 785 i 786 Kodeksu cywilnego oraz art. 51 ust. 1 pr. przew. – zgodnie z nimi:
- odbiorca ma prawo żądać wydania przesyłki i listu przewozowego,
- jednocześnie zobowiązuje się do zapłaty należności ciążących na przesyłce (np. frachtu, kosztów przewozu, opłat dodatkowych).
Co istotne, przez samo przyjęcie przesyłki odbiorca przyjmuje na siebie obowiązek zapłaty należności przewozowych – nawet jeśli umowa między nim a nadawcą stanowi inaczej.
Odpowiedzialność za zapłatę wynagrodzenia przewoźnika
Zasadą jest, że obowiązek zapłaty wynagrodzenia przewoźnikowi spoczywa na nadawcy przesyłki.
Jednak w momencie, gdy odbiorca przyjmie przesyłkę i list przewozowy, odpowiedzialność ta rozciąga się również na niego.
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, jest to odpowiedzialność in solidum – czyli tzw. solidarność nieprawidłowa.
Oznacza to, że przewoźnik może dochodzić zapłaty od obu podmiotów (nadawcy i odbiorcy), ale spełnienie świadczenia przez jednego z nich zwalnia drugiego.
Co więcej, zgodnie z utrwalonym stanowiskiem sądów, zobowiązanie odbiorcy do zapłaty należności przewozowych ma charakter samoistny – istnieje nawet wtedy, gdy umowa między nadawcą a odbiorcą stanowi, że przewoźne płaci wyłącznie nadawca.
📄 Przykład:
Firma AgroTrans przewiozła towar dla przedsiębiorstwa FoodMark na zlecenie producenta – firmy AgroPol. Po dostarczeniu towaru okazało się, że AgroPol nie zapłaciła za transport.
Zgodnie z Prawem przewozowym przewoźnik może żądać zapłaty od odbiorcy – FoodMark – mimo że nie był on stroną pierwotnej umowy przewozu.
Podstawa prawna
- art. 5, 6 ust. 1, 14, 15, 17, 18 ust. 1, 21, 33a, 38, 41, 42, 43 ust. 1, 48–51, 53, 54, 57, 58, 74, 76 – ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe (Dz.U. z 2023 r. poz. 180)
- art. 785–786 – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2023 r. poz. 1610)
Tematy zawarte w poradniku
- prawa i obowiązki stron umowy przewozu
- przewóz osób i przewóz rzeczy – różnice
- obowiązki przewoźnika i nadawcy
- prawo zastawu na przesyłce
- odpowiedzialność odbiorcy za zapłatę frachtu