Zasada swobody umów (art. 353¹ Kodeksu cywilnego) daje stronom szerokie możliwości kształtowania treści zobowiązań, jednak nie jest ona nieograniczona. Jednym z mniej oczywistych, a często niedocenianych w praktyce, hamulców tej swobody jest ograniczenie wynikające z natury stosunku zobowiązaniowego.
Dla przedsiębiorców i osób zawierających umowy ubezpieczenia zrozumienie tej zasady jest kluczowe – jej naruszenie może oznaczać, że nawet starannie przygotowana umowa zostanie uznana za nieważną w całości lub w części.
Czym jest „natura stosunku zobowiązaniowego”?
Mówiąc prosto – to cechy charakterystyczne danego typu umowy lub zobowiązania, które wynikają z prawa i praktyki obrotu, a których nie można zmienić bez wypaczenia sensu całej relacji prawnej.
📚 Definicja językowa – „właściwość” (inaczej natura) to to, co jest charakterystyczne i odpowiednie dla danej rzeczy lub zjawiska. W prawie oznacza to elementy, które są nieodzowne dla określonego rodzaju zobowiązania.
⚖ Orzecznictwo Sądu Najwyższego – w uchwale pełnego składu z 28 kwietnia 1995 r. SN wskazał dwa sposoby rozumienia tej zasady:
- Interpretacja szeroka – zakaz takiego zniekształcenia umowy typowej, które wykracza poza ramy znane i akceptowane przez system prawa, gdy brak podstaw do uznania jej za umowę mieszaną.
- Interpretacja wąska – zakaz ustalania warunków, które w rozsądnej wykładni nie mieszczą się w ramach danego typu stosunku prawnego.
Jak ta zasada działa w umowach ubezpieczenia?
Umowa ubezpieczenia ma określony cel – ochronę ubezpieczającego poprzez zobowiązanie ubezpieczyciela do wypłaty świadczenia w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego.
Modyfikacje treści tej umowy są dopuszczalne, ale tylko tak długo, jak nie wypaczają jej istoty.
✔ Co jest dopuszczalne?
- Ograniczenie odpowiedzialności ubezpieczyciela poprzez wskazanie katalogu zdarzeń objętych ochroną.
- Zawężenie ochrony nawet do minimalnego zakresu – o ile nadal można mówić o świadczeniu ochronnym.
- Umowy kapitałowe z elementem ubezpieczeniowym – SN (wyrok z 25.11.2020 r.) uznał, że element ochronny może być znikomy.
✖ Co jest niedopuszczalne?
- Ustalenie świadczenia niższego niż suma wpłaconych składek w razie zajścia wypadku – SA w Warszawie uznał to za sprzeczne z naturą stosunku ubezpieczeniowego.
- Zwolnienie się ubezpieczyciela z zobowiązania poprzez jednostronne określenie wysokości i kształtu świadczenia.
- Warunki umowne sprzeczne z art. 353¹ k.c., np. nadużywające prawa odstąpienia od umowy w sposób, który uniemożliwia realizację celu ubezpieczenia.
Praktyczne przykłady
Przykład 1 – Niedopuszczalna modyfikacja
Firma „AutoGuard” oferuje polisę autocasco, w której zapisano, że w razie kradzieży pojazdu klient otrzyma nie więcej niż 20% wartości auta, niezależnie od wysokości składki.
📌 Taki zapis może być uznany za sprzeczny z naturą umowy, bo wypacza jej ochronny charakter.
Przykład 2 – Dopuszczalne zawężenie
Towarzystwo „Bezpieczny Start” sprzedaje polisę zdrowotną obejmującą tylko zdarzenia powstałe w czasie podróży zagranicznych. Zakres ochrony jest wąski, ale wciąż mieści się w istocie ubezpieczenia – klient wie, kiedy przysługuje mu świadczenie.
Skutki naruszenia tej zasady
Jeśli zapis w umowie narusza naturę stosunku zobowiązaniowego:
- Jest nieważny na podstawie art. 58 § 3 k.c.
- Może pociągnąć za sobą nieważność całej umowy, jeśli bez tego zapisu nie miałaby ona sensu gospodarczego.
- Spory na tym tle często kończą się w sądzie – warto unikać zapisów granicznych i niejednoznacznych.
Kluczowe wnioski dla praktyki
- Natura zobowiązania to fundament, którego nie można podważyć, nawet jeśli obie strony się na to zgadzają.
- W ubezpieczeniach można wprowadzać szerokie modyfikacje, ale cel ochronny musi pozostać zachowany.
- Każda próba przeniesienia ciężaru ryzyka na ubezpieczającego w sposób pozorny może skończyć się uznaniem umowy za nieważną.
Podstawa prawna
- art. 353¹, art. 58 § 3 – Kodeks cywilny
- Uchwała pełnego składu SN z 28.04.1995 r.
- Wyrok SN z 25.11.2020 r.
- Orzeczenie SA w Warszawie dotyczące świadczenia niższego niż suma wpłaconych składek
Tematy porad zawartych w poradniku:
- natura stosunku zobowiązaniowego w ubezpieczeniach
- nieważność umowy ubezpieczenia
- ograniczenie swobody umów w praktyce
- wypaczenie celu umowy ubezpieczenia
Przydatne linki do urzędowych źródeł:
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640160093/U/D19640093Lj.pdf – Kodeks cywilny
- https://www.sn.pl/orzecznictwo/SitePages/Najnowsze_orzeczenia.aspx – Orzecznictwo Sądu Najwyższego
- https://uokik.gov.pl/ – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów