Sprawy o odszkodowanie przeciwko Skarbowi Państwa za szkody spowodowane wydaniem niezgodnego z prawem prawomocnego orzeczenia to jedna z najbardziej specyficznych i trudnych kategorii procesów cywilnych. Co istotne, zawsze trafiają one do sądu okręgowego, niezależnie od wartości przedmiotu sporu. Takie rozwiązanie wynika wprost z art. 17 pkt 44 kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) i zostało wprowadzone do polskiego systemu prawnego w 2010 r.
Dlaczego ustawodawca zdecydował się na takie rozwiązanie? Jak wygląda tryb dochodzenia roszczeń? W jakich przypadkach możesz domagać się odszkodowania bez wcześniejszego prejudykatu (stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem), a kiedy jest to konieczne? Na te pytania odpowiadam poniżej.
Dlaczego wprowadzono art. 17 pkt 44 k.p.c.?
Przed 2010 r. w polskim prawie istniała luka – osoba, która poniosła szkodę wskutek wydania prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, nie zawsze mogła skutecznie dochodzić odszkodowania. Wynikało to z brzmienia art. 417¹ § 2 kodeksu cywilnego (k.c.), który zakładał, że odszkodowania można żądać dopiero po stwierdzeniu niezgodności orzeczenia z prawem w odpowiednim postępowaniu.
Problem polegał na tym, że procedura skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem (art. 424¹ k.p.c.) dotyczyła tylko orzeczeń kończących postępowanie. Brakowało więc ścieżki dla osób, które doznały szkody w wyniku orzeczenia incydentalnego (np. postanowienia procesowego, które nie kończyło całej sprawy).
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 1 kwietnia 2008 r. uznał takie rozwiązanie za niezgodne z art. 77 Konstytucji RP (prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej). W efekcie ustawodawca przeprowadził reformę, która:
- pozostawiła dotychczasowy system dla orzeczeń kończących postępowanie – najpierw skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem, a następnie proces odszkodowawczy,
- wprowadziła nowy system dla orzeczeń, od których skarga nie przysługuje – możliwość żądania odszkodowania bez prejudykatu (art. 424¹b k.p.c.),
- przyznała sądom okręgowym właściwość w każdej tego typu sprawie (art. 17 pkt 44 k.p.c.).
Dwa systemy dochodzenia roszczeń
W zależności od rodzaju orzeczenia i dostępnych środków prawnych, obowiązują dwa mechanizmy:
1. System z prejudykatem (art. 417¹ § 2 k.c. + art. 424¹ k.p.c.)
- Dotyczy orzeczeń kończących postępowanie, od których nie przysługuje już skarga kasacyjna.
- Najpierw trzeba uzyskać prejudykat, czyli stwierdzenie niezgodności z prawem w specjalnym postępowaniu.
- Dopiero po tym etapie można wystąpić z powództwem o odszkodowanie.
📄 Przykład:
Pani Monika prowadząca sklep internetowy przegrała sprawę o zapłatę z dużym kontrahentem. Wyrok sądu apelacyjnego zakończył sprawę, a skarga kasacyjna była niedopuszczalna. Po pewnym czasie udało się stwierdzić niezgodność tego wyroku z prawem. Dopiero wtedy mogła wystąpić do sądu okręgowego o odszkodowanie od Skarbu Państwa.
2. System bez prejudykatu (art. 424¹b k.p.c.)
- Dotyczy prawomocnych orzeczeń, od których skarga nie przysługuje.
- Można od razu żądać odszkodowania w sądzie okręgowym.
- Warunek: strona musiała wykorzystać wszystkie przysługujące jej środki zaskarżenia (np. apelację).
📄 Przykład:
Pan Andrzej, przedsiębiorca budowlany, przegrał spór z urzędem o zwrot dotacji unijnej. W toku procesu zapadło postanowienie uniemożliwiające przedstawienie kluczowych dowodów, które później okazało się ewidentnie sprzeczne z prawem. Ponieważ postanowienie to było prawomocne i nie podlegało zaskarżeniu, pan Andrzej mógł od razu pozwać Skarb Państwa o odszkodowanie w sądzie okręgowym.
Problem z wykładnią art. 17 pkt 44 k.p.c.
Na tle tej regulacji pojawił się spór: czy właściwość sądów okręgowych dotyczy tylko spraw z art. 424¹b k.p.c. (czyli bez prejudykatu), czy także spraw, w których prejudykat już istnieje?
Literalne brzmienie przepisu nie rozróżnia tych sytuacji – mówi ogólnie o „sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem”. Z tego względu dominuje pogląd, że każda tego rodzaju sprawa należy do sądu okręgowego, bez względu na to, czy jest poprzedzona prejudykatem, czy nie.
Dlaczego sąd okręgowy?
Argumenty za takim rozwiązaniem są dwa:
- w sprawach bez prejudykatu sąd musi samodzielnie ocenić zgodność z prawem wcześniejszego orzeczenia – to wymaga większego autorytetu i jednolitości orzecznictwa,
- w sprawach z prejudykatem w zasadzie nie ma potrzeby angażować sądu wyższej instancji, bo kwestia bezprawności została już rozstrzygnięta.
Mimo tego ustawodawca zadecydował, że wszystkie sprawy tego typu – niezależnie od stopnia trudności – trafią do sądu okręgowego. Rozwiązanie to krytykuje część doktryny, wskazując na brak spójności aksjologicznej.
Podsumowanie
✔ Każda sprawa o odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem należy do sądu okręgowego (art. 17 pkt 44 k.p.c.).
✔ Możesz dochodzić roszczeń w dwóch trybach:
- z prejudykatem – najpierw skarga o stwierdzenie niezgodności, potem proces odszkodowawczy,
- bez prejudykatu – bezpośrednie powództwo, jeśli od orzeczenia nie przysługuje skarga i strona wykorzystała inne środki prawne.
✔ W praktyce oznacza to, że droga do uzyskania odszkodowania jest skomplikowana i wymaga analizy, czy dana sprawa wymaga prejudykatu, czy nie.
Podstawa prawna
- art. 17 pkt 44 – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 424¹, art. 424¹b – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 417¹ § 2 – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
- art. 77 – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Tematy porad zawartych w poradniku
- odszkodowanie za niezgodne z prawem orzeczenie sądu
- odpowiedzialność Skarbu Państwa 2025
- roszczenia cywilne przeciwko państwu
- prejudykat a odszkodowanie