Dzieła generowane komputerowo, takie jak programy komputerowe, utwory graficzne czy teksty tworzone przez sztuczną inteligencję, coraz częściej pojawiają się w obrocie gospodarczym. W dobie cyfrowej rewolucji zrozumienie ich natury i zasad ochrony prawnej staje się kluczowe dla przedsiębiorców, twórców i wszystkich osób pracujących z technologiami cyfrowymi. W tym poradniku dowiesz się, czym są dobra niematerialne w kontekście dzieł komputerowych, jakie mają znaczenie praktyczne oraz w jaki sposób możesz je skutecznie chronić.
Czym są dzieła generowane komputerowo?
Dzieła generowane komputerowo to wszelkie efekty działalności twórczej, które powstają przy udziale narzędzi cyfrowych lub w całości za pomocą komputerów, w tym sztucznej inteligencji. Przykłady to:
- utwory literackie stworzone przez AI,
- grafiki komputerowe,
- animacje,
- kod źródłowy programów komputerowych,
- muzyka wygenerowana algorytmicznie.
Cechą wspólną tych dzieł jest ich niematerialna natura – istnieją „wirtualnie”, a ich odbiór możliwy jest jedynie za pośrednictwem urządzeń elektronicznych. Oznacza to, że nie mają fizycznej postaci, jak np. obraz olejny czy rzeźba, ale mogą być utrwalone na materialnym nośniku, takim jak dysk twardy, pendrive czy papier.
Dzieło a nośnik – dwie różne rzeczy
W praktyce bardzo ważne jest rozróżnienie pomiędzy dziełem (utworem) jako przedmiotem niematerialnym, a nośnikiem, na którym dzieło zostało zapisane (np. komputer, serwer, płyta CD). Z punktu widzenia prawa cywilnego:
- Nośnik (np. pendrive, dysk, papier) to rzecz materialna – można ją posiadać, sprzedać, wynająć.
- Dzieło (np. program komputerowy zapisany na pendrive) to dobro niematerialne – jest „ucieleśnione” w nośniku, ale pozostaje od niego niezależne.
Z tego powodu zakup fizycznego egzemplarza (np. płyty z programem) nie oznacza jeszcze uzyskania wszystkich praw do samego dzieła. To bardzo istotne dla przedsiębiorców zajmujących się np. handlem oprogramowaniem, dystrybucją multimediów czy korzystających z usług IT.
Przykład 1
Pan Adam prowadzi sklep komputerowy w Opolu. Kupił hurtowo 100 pendrive’ów z preinstalowanym oprogramowaniem do księgowości. Nabył w ten sposób własność nośników (pendrive’ów), ale prawa autorskie do programu komputerowego należą wciąż do producenta oprogramowania. Adam może sprzedawać pendrive’y, ale nie może kopiować ani udostępniać samego programu bez dodatkowej licencji.
Przykład 2
Firma „GrafikTech” zamówiła u zewnętrznego wykonawcy logo, które zostało wygenerowane przez AI i przesłane e-mailem jako plik PNG. Otrzymany plik jest materialnym nośnikiem utworu, ale prawo do korzystania z logo (i ewentualne prawa autorskie) mogą wymagać odrębnego uregulowania w umowie.
Cechy dzieł komputerowych jako dóbr niematerialnych
Dzieła generowane komputerowo mają kilka kluczowych cech wyróżniających je spośród rzeczy materialnych:
- Niezmysłowość – nie możemy ich „dotknąć” ani zobaczyć bez pośrednictwa urządzenia.
- Niewyczerpalność – mogą być wielokrotnie kopiowane, użytkowane równocześnie przez wiele osób bez ich fizycznego zużycia.
- Potencjalna wszechobecność – mogą być błyskawicznie przesyłane i rozpowszechniane na całym świecie.
- Zależność od nośnika – istnienie dzieła niematerialnego zależy od możliwości jego utrwalenia lub odczytania za pomocą urządzenia.
Znaczenie praktyczne
Niematerialny charakter dzieł komputerowych wpływa na ich ochronę prawną oraz na zasady obrotu gospodarczego. Kluczowe wnioski dla przedsiębiorców to:
- Samo posiadanie egzemplarza nie uprawnia do swobodnego korzystania z dzieła – konieczne jest sprawdzenie licencji i praw autorskich.
- Dzieła komputerowe mogą być przedmiotem obrotu niematerialnego – np. sprzedawane jako licencje, sublicencje, prawa do korzystania online.
- Ochrona prawna dzieł niematerialnych ma inne podstawy niż ochrona rzeczy materialnych – wymaga rozróżnienia przepisów dotyczących rzeczy i dóbr niematerialnych.
Dzieła generowane komputerowo jako dobra prawne
W polskim prawie cywilnym dobrami nazywamy wszelkie obiekty (materialne lub niematerialne) oraz wartości, które służą zaspokajaniu potrzeb i realizacji celów osób fizycznych lub prawnych. W praktyce oznacza to, że zarówno rzeczy materialne, jak i dobra niematerialne (takie jak utwory komputerowe), mogą być przedmiotem obrotu gospodarczego, umów i ochrony prawnej.
Czym jest dobro prawne?
Dobro prawne to takie dobro, które podlega ochronie na gruncie prawa – to znaczy, że można skutecznie domagać się ochrony przed naruszeniem tego dobra. W przypadku dzieł generowanych komputerowo mówimy o dobrach niematerialnych – czyli niezmysłowych (niewidocznych „gołym okiem”), ale prawnie chronionych.
Przykłady dóbr niematerialnych:
- programy komputerowe,
- utwory muzyczne w postaci plików MP3,
- teksty generowane przez AI,
- znaki towarowe, patenty, wzory przemysłowe.
Nie należy jednak mylić dóbr niematerialnych z dobrami osobistymi (takimi jak wizerunek, prywatność, cześć), które są bezpośrednio związane z osobą fizyczną. Dzieła komputerowe są odrębnymi przedmiotami obrotu, niezależnymi od osoby twórcy czy właściciela.
Kiedy dzieło komputerowe jest dobrem prawnym?
Aby dzieło generowane komputerowo mogło być uznane za dobro prawne, musi podlegać ochronie na gruncie prawa – np. na podstawie przepisów o prawie autorskim, prawie własności przemysłowej, przepisów dotyczących zwalczania nieuczciwej konkurencji, albo na podstawie umowy.
Możliwe są trzy główne reżimy ochrony:
1. Ochrona jako prawo wyłączne (np. prawo autorskie)
Jeśli dzieło spełnia warunki utworu w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, twórca lub uprawniony nabywa wyłączne prawo do korzystania z dzieła i rozporządzania nim. Takie prawo ma charakter bezwzględny – oznacza to, że każdy inny podmiot musi się powstrzymać od korzystania z utworu bez zgody uprawnionego.
2. Ochrona deliktowa (przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji)
Jeśli utwór komputerowy nie spełnia przesłanek ochrony autorskiej, ale ktoś go bezprawnie wykorzystuje, ochrona może przysługiwać na podstawie przepisów o czynach nieuczciwej konkurencji (np. nieuprawnione kopiowanie oprogramowania lub grafiki w działalności gospodarczej).
3. Ochrona kontraktowa (umowy)
W wielu przypadkach prawa do korzystania z dzieł komputerowych są regulowane wyłącznie na podstawie umowy (np. licencji, umowy o poufności, umowy wdrożeniowej). Zabezpieczenie prawne polega wówczas na egzekwowaniu postanowień umownych.
Praktyczne przykłady zastosowania ochrony cywilnoprawnej
Przykład 1: Prawo wyłączne – program komputerowy jako utwór
Pani Justyna, prowadząca firmę informatyczną w Szczecinie, napisała program do zarządzania magazynem i zarejestrowała go jako utwór w urzędzie. Jej prawa autorskie są chronione ustawowo. Każda osoba, która bez zgody skopiuje, sprzeda lub zmodyfikuje ten program, narusza prawo autorskie. Pani Justyna może żądać odszkodowania i zaprzestania naruszeń.
Przykład 2: Ochrona deliktowa – grafika niechroniona prawem autorskim
Firma „FotoArt” stworzyła prostą grafikę generowaną komputerowo do zastosowania na stronie internetowej. Ktoś inny bez zgody wykorzystuje tę grafikę w swojej kampanii reklamowej. Jeśli grafika nie podlega ochronie prawnoautorskiej, firma może powołać się na przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (art. 3 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji) i dochodzić swoich praw na tej podstawie.
Przykład 3: Ochrona kontraktowa – prawa do utworu na mocy umowy
Firma „NetStart” zamówiła u freelancera wygenerowanie bazy danych klientów przez AI. Strony podpisały umowę, w której wyraźnie ustaliły, komu przysługuje prawo do korzystania z bazy danych i na jakich warunkach. Jeśli freelancer naruszy te warunki, „NetStart” może egzekwować postanowienia umowy przed sądem.
Własność nośnika a prawa do dzieła – najważniejsze różnice i pułapki praktyczne
Wielu przedsiębiorców i osób prywatnych myli pojęcie własności fizycznego egzemplarza dzieła (np. płyty CD, dysku, pendrive’a) z prawem do korzystania z samego dzieła (np. programu komputerowego czy grafiki zapisanej na tym nośniku). Tymczasem prawo polskie bardzo wyraźnie rozdziela te dwie kwestie.
Własność nośnika
Zgodnie z art. 45 Kodeksu cywilnego:
„Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne.”
Oznacza to, że pendrive, płyta CD, wydruk czy komputer – jako rzeczy materialne – mogą być przedmiotem sprzedaży, darowizny czy dzierżawy. Kupując taki nośnik, nabywasz do niego prawo własności.
Dzieło jako dobro niematerialne
Jednak dzieło zapisane na tym nośniku (np. program komputerowy) to przedmiot niematerialny. Prawo do korzystania z niego wynika z innych przepisów – najczęściej z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Kluczowe znaczenie mają tu dwa przepisy:
Art. 52 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych:
„Nabycie własności egzemplarza utworu nie powoduje nabycia autorskich praw majątkowych do utworu.”
Art. 32 tej samej ustawy:
„W razie rozporządzenia własnością egzemplarza utworu plastycznego lub fotograficznego, prawa właściciela do korzystania z tego egzemplarza podlegają ograniczeniom wynikającym z praw autorskich do tego utworu.”
Co to oznacza w praktyce?
- Kupujesz nośnik – nie kupujesz praw autorskich!
Nabycie własności egzemplarza (np. zakup płyty z programem) nie oznacza uzyskania prawa do kopiowania, rozpowszechniania czy modyfikowania utworu. Takie uprawnienia może dawać tylko odrębna umowa licencyjna. - Korzystanie z egzemplarza podlega ograniczeniom
Możesz korzystać z programu lub pliku w takim zakresie, jaki określa licencja lub prawo autorskie. Naruszenie tych warunków może skutkować odpowiedzialnością cywilną lub karną. - Wyjątki od ograniczeń
W przypadku niektórych dzieł generowanych komputerowo (np. wygenerowanych w pełni automatycznie bez udziału człowieka, co do których nie powstają prawa autorskie), prawo własności egzemplarza może dawać szersze uprawnienia. Są to jednak wyjątki i zawsze wymagają analizy konkretnej sytuacji.
Przykłady praktyczne
Przykład 1: Sklep internetowy z e-bookami
Pani Monika prowadzi sklep online, w którym sprzedaje e-booki generowane przez AI. Klient kupuje plik PDF i może go pobrać na swój komputer – nabywa „egzemplarz” utworu, ale nie uzyskuje prawa do dalszego kopiowania, publikowania czy sprzedawania e-booka bez zgody Moniki. Prawo do korzystania z pliku określają warunki licencji udzielonej przy zakupie.
Przykład 2: Drukarnia oferująca nadruki na koszulkach
Firma „Kolorowy Nadruk” kupiła zestaw wzorów graficznych wygenerowanych komputerowo. Po zakupie pliku JPG firma ma prawo używać go do drukowania na koszulkach, jeśli umowa tak stanowi. Jednak nie może sprzedawać samego pliku ani udostępniać go innym firmom – prawa autorskie do grafiki pozostają przy twórcy lub licencjodawcy, jeśli nie postanowiono inaczej w umowie.
Przykład 3: Program komputerowy jako narzędzie biznesowe
Spółka „Logisoft” nabyła od programisty aplikację do zarządzania dokumentami, przekazaną na pendrive. Spółka jest właścicielem nośnika, ale zakres korzystania z aplikacji określa umowa licencyjna – np. liczba stanowisk, czas korzystania czy prawo do aktualizacji. Sprzedaż lub udostępnianie aplikacji bez zgody twórcy będzie naruszeniem praw autorskich.
Podsumowanie najważniejszych wniosków
- Dzieła generowane komputerowo są dobrami niematerialnymi – ich istotą jest niezależność od nośnika materialnego i niewyczerpalność.
- Ochrona takich dzieł może opierać się na prawach wyłącznych (autorskich), przepisach o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji lub postanowieniach umownych.
- Nabycie własności nośnika nie oznacza nabycia praw autorskich do dzieła – prawa do korzystania zawsze wynikają z przepisów prawa lub umowy.
- Przedsiębiorcy powinni zwracać szczególną uwagę na warunki licencji i umów dotyczących korzystania z utworów generowanych komputerowo, aby uniknąć sporów prawnych.
Podstawa prawna
- art. 45, art. 140 Kodeksu cywilnego – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
- art. 52 ust. 1, art. 32 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych – Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 3 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji – Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji
Tematy porad zawartych w poradniku
- „dzieła generowane komputerowo prawo”
- „własność nośnika a prawa autorskie”
- „ochrona dóbr niematerialnych w biznesie”
- „licencja na program komputerowy AI”
- „prawa do plików cyfrowych 2025”
Przydatne adresy urzędowe
- https://www.uokik.gov.pl/ – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
- https://www.uprp.gov.pl/ – Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej
- https://uodo.gov.pl/ – Urząd Ochrony Danych Osobowych
- https://www.gov.pl/web/cyfryzacja – Ministerstwo Cyfryzacji