Implementacja unijnych dyrektyw dotyczących prawa autorskiego w 2024 r. przyniosła największą od dwóch dekad nowelizację polskiej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zmiany te są kluczowe dla przedsiębiorców, którzy korzystają z utworów chronionych prawem autorskim (np. zlecają teksty, grafiki, oprogramowanie, filmy), a także dla samych twórców – freelancerów, agencji, pracowników kreatywnych. Po lekturze tego poradnika dowiesz się, jak w praktyce sporządzać umowy autorskie zgodnie z nowym prawem, na co zwracać uwagę przy ustalaniu wynagrodzenia oraz jakie nowe prawa i obowiązki przysługują obu stronom.
Dlaczego nowe przepisy są istotne dla przedsiębiorców i twórców?
Zmiany w prawie autorskim są odpowiedzią na dynamiczny rozwój gospodarki cyfrowej i mają na celu zapewnienie twórcom uczciwego udziału w zyskach z eksploatacji ich utworów – zarówno w świecie realnym, jak i w internecie. Nowe przepisy wzmacniają pozycję twórców, jednocześnie nakładając na korzystających z utworów dodatkowe obowiązki informacyjne i ograniczając swobodę kształtowania umów autorskich.
Z punktu widzenia przedsiębiorcy oznacza to konieczność dostosowania wzorów umów i praktyki rozliczeń z autorami. Niedopełnienie nowych obowiązków może prowadzić do poważnych konsekwencji – nawet do nieważności całej umowy.
Najważniejsze zmiany w umowach autorskich od 20 września 2024 r.
1. Zasada odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia twórcy
Od 2024 r. każdy twórca, który przenosi prawa autorskie lub udziela licencji, ma ustawowo zagwarantowane prawo do „godziwego wynagrodzenia” odpowiedniego do zakresu i sposobu korzystania z utworu. Oznacza to, że nawet jeśli w umowie zostanie wpisana konkretna kwota lub model rozliczenia, sąd może ją zweryfikować i uznać za nieważną, jeśli nie odpowiada ona wartości rynkowej lub rzeczywistym korzyściom uzyskiwanym przez korzystającego.
Przykład 1:
Firma ReklamaX z Poznania zleciła fotografowi – panu Arturowi – wykonanie zdjęć do kampanii billboardowej. W umowie wpisano ryczałt 1 000 zł za komplet zdjęć, bez uwzględnienia skali kampanii. Po roku okazało się, że zdjęcia były używane w całej Polsce, przynosząc firmie setki tysięcy złotych zysku. Artur, powołując się na nowe przepisy, zażądał podwyższenia wynagrodzenia. Sąd przyznał mu rację, uznając, że umówione wynagrodzenie nie było „godziwe” i nie odpowiadało wartości rynkowej oraz rzeczywistemu zakresowi eksploatacji.
Przykład 2:
Agencja marketingowa NowyTrend z Gdyni zawarła z copywriterką, Anną, umowę na stałą obsługę mediów społecznościowych. Wynagrodzenie ustalono w formie prowizji – 10% od przychodu z kampanii prowadzonych z użyciem tekstów Anny. Dzięki nowej konstrukcji umowy, wynagrodzenie automatycznie spełnia wymogi proporcjonalności, a firma nie musi się obawiać roszczeń o podwyższenie stawki.
Co to oznacza w praktyce?
- Warto stosować modele wynagradzania powiązane z przychodem lub innymi mierzalnymi efektami (tantiemy, prowizje), szczególnie gdy trudno przewidzieć skalę eksploatacji.
- W przypadku wynagrodzenia ryczałtowego należy bardzo dokładnie określić przewidywany zakres i pola eksploatacji oraz oszacować wartość rynkową.
- Wątpliwości interpretacyjne pojęcia „godziwego wynagrodzenia” będą stopniowo rozstrzygane przez sądy. Do czasu ugruntowania praktyki orzeczniczej zaleca się ostrożność i stosowanie klauzul elastycznych (np. przewidujących możliwość negocjacji w razie sukcesu utworu).
2. Obowiązek przejrzystości – nowe zasady informowania twórcy o przychodach z utworu
Korzystający z utworu (np. wydawnictwo, agencja, firma produkcyjna) ma obowiązek regularnie informować twórcę o:
- przychodach uzyskiwanych z eksploatacji utworu,
- wysokości wypłaconego wynagrodzenia,
- sposobach wykorzystania utworu.
Informacje te muszą być przekazywane co najmniej raz w roku, a maksymalnie raz na kwartał, w zależności od zapisów umowy i rodzaju działalności. Dotyczy to zarówno modeli prowizyjnych, jak i umów z wynagrodzeniem ryczałtowym.
Przykład:
Firma MediaSmart nabyła prawa do komiksu od rysownika Jana w zamian za stałą opłatę oraz 5% od przychodu ze sprzedaży gadżetów z jego grafiką. Raz w roku (zgodnie z umową) przesyła Janowi zestawienie przychodów z każdego kanału dystrybucji i wyliczenie należnych tantiem.
Wyłączenia
Obowiązek ten nie dotyczy:
- utworów pracowniczych (nabywanych przez pracodawcę),
- niektórych rodzajów współautorstwa (gdy wkład twórcy nie jest znaczący),
- umów zawartych z organizacjami zbiorowego zarządzania,
- nieodpłatnych licencji udzielanych społeczeństwu (np. open content).
3. Klauzula bestsellerowa – mechanizm dostosowania wynagrodzenia twórcy
Wśród nowych rozwiązań istotne miejsce zajmuje tzw. klauzula bestsellerowa. Umożliwia ona twórcy dochodzenie podwyższenia wynagrodzenia, jeśli po zawarciu umowy okaże się, że utwór odniósł znaczny sukces, a wynagrodzenie pierwotnie ustalone okazało się niewspółmiernie niskie w stosunku do korzyści uzyskanych przez nabywcę praw autorskich lub licencjobiorcę.
Co to oznacza?
Twórca może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeśli:
- Umowa przewidywała przeniesienie majątkowych praw autorskich lub odpłatną licencję,
- W toku eksploatacji utworu jego komercyjny sukces znacznie przekroczył pierwotne oczekiwania stron,
- Wynagrodzenie ustalone w umowie pozostaje rażąco niskie wobec rzeczywistych przychodów.
Przykład 1:
Firma DigitalArts z Krakowa nabyła od grafika Bartosza prawo do ilustracji za 2 500 zł. Po roku okazało się, że ilustracja stała się viralem i przyniosła firmie ponad 500 000 zł ze sprzedaży gadżetów. Bartosz, korzystając z klauzuli bestsellerowej, pozwał firmę o podwyższenie wynagrodzenia – i uzyskał od sądu dodatkowe 40 000 zł, odpowiadające godziwemu udziałowi w sukcesie utworu.
Przykład 2:
Wydawnictwo Pro-Lex wydało poradnik napisany przez panią Jolantę, autorkę z Białegostoku, za honorarium 4 000 zł. Książka stała się bestsellerem, wydrukowano pięć dodruków, a wydawnictwo osiągnęło zysk przekraczający 400 000 zł. Jolanta wniosła pozew o dostosowanie wynagrodzenia – sąd uznał jej roszczenie za zasadne.
Uwaga praktyczna:
Klauzula bestsellerowa dotyczy tylko umów odpłatnych (przeniesienie praw lub licencja za wynagrodzeniem). Nie działa, jeśli autor udzielił licencji nieodpłatnej (np. na zasadzie Creative Commons).
4. Prawo do odwołania (prawo odstąpienia od umowy) w razie braku eksploatacji utworu
Nowelizacja wprowadziła jasne zasady dotyczące sytuacji, w których nabywca praw lub licencjobiorca nie rozpowszechnia utworu – mimo zobowiązania w umowie. Twórca zyskał prawo do jednostronnego rozwiązania umowy (odstąpienie lub wypowiedzenie), jeśli:
- Umówiony termin rozpowszechnienia utworu minął bez efektu, lub
- Minęło 20 lat (w przypadku utworów architektonicznych i urbanistycznych) albo 5 lat (dla pozostałych utworów) od przeniesienia praw lub udzielenia licencji, a utwór nie został rozpowszechniony.
Przykład:
Spółka SoundWave kupiła prawa do utworu muzycznego od zespołu „Szmaragd” z Katowic z zamiarem wydania go na płycie. Mimo upływu 2 lat od podpisania umowy utwór nie ukazał się. Zespół, korzystając z nowego prawa, wezwał spółkę do wydania utworu w ciągu 6 miesięcy. Po bezskutecznym upływie terminu twórcy skutecznie odstąpili od umowy i odzyskali prawa, nie musząc zwracać otrzymanego wynagrodzenia.
Uwaga:
Prawo do odwołania nie działa, jeśli brak rozpowszechnienia utworu wynika z okoliczności, za które odpowiada sam twórca (np. nie przekazał wszystkich materiałów).
5. Ograniczenia stosowania nowych przepisów – na co zwrócić uwagę?
Nowe zasady (godziwe wynagrodzenie, klauzula bestsellerowa, obowiązek przejrzystości, prawo do odwołania) nie dotyczą:
- umów z twórcami programów komputerowych,
- umów z osobami prawnymi (tylko „rzeczywiści twórcy” – osoby fizyczne są chronieni),
- umów, w których użytkownikiem utworu jest odbiorca końcowy, a nie podmiot eksploatujący utwór zawodowo.
Wątpliwości mogą dotyczyć utworów złożonych, takich jak gry komputerowe lub projekty multimedialne. W praktyce warto w takich przypadkach konsultować umowy z doświadczonym prawnikiem.
6. Podsumowanie i praktyczne wskazówki dla przedsiębiorców i twórców
Nowe prawo oznacza rewolucję w praktyce zawierania umów autorskich. O czym musisz pamiętać?
- Wynagrodzenie twórcy musi być godziwe i proporcjonalne do korzyści z eksploatacji utworu.
- Najbezpieczniej jest stosować model prowizyjny lub ustalać ryczałt na podstawie realistycznej wyceny wszystkich planowanych pól eksploatacji.
- Zawsze określaj w umowie, jak, gdzie i na jaką skalę utwór będzie wykorzystywany.
- Pamiętaj o obowiązku informowania twórcy o przychodach – przygotuj procedury raportowania.
- Uwzględniaj w umowie możliwość renegocjacji wynagrodzenia w razie komercyjnego sukcesu utworu.
- Sprawdzaj, czy umowa nie zawiera postanowień sprzecznych z bezwzględnie obowiązującymi przepisami – takie zapisy są nieważne z mocy prawa.
- Bądź przygotowany na wzrost kosztów związanych z korzystaniem z utworów oraz ewentualne spory z twórcami.
- Nowe przepisy mają zastosowanie wyłącznie do umów zawieranych po 20 września 2024 r.
7. Podstawa prawna
- art. 43 ust. 1-3, art. 44, art. 47, art. 471, art. 57 – Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2509 z późn. zm. – tekst jednolity z nowelizacją z dnia 26 lipca 2024 r., Dz. U. 2024, poz. 1254)
- art. 18-23 – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790 z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym
- art. 58, art. 3531, art. 471 i n. – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2024 r. poz. 1061 z późn. zm.)
Tematy porad zawartych w poradniku
- nowe zasady umów autorskich 2025
- godziwe wynagrodzenie twórcy prawo autorskie
- obowiązek informowania o przychodach z utworu
- klauzula bestsellerowa przykłady
- prawo twórcy do odstąpienia od umowy
Adresy stron urzędowych związanych z tematyką:
- https://uokik.gov.pl
- https://www.gov.pl/web/gov/prawo-autorskie
- https://legislacja.rcl.gov.pl
- https://lex.pl
Kategoria i podkategoria poradnika na Porady.pl:
Kategoria: Prawo i podatki
Podkategoria: Prawo autorskie, działalność kreatywna