Zrozumienie, czym są normy ustrojowe, kompetencyjne i jurysdykcyjne, jest kluczowe dla prawidłowego pojmowania podziału prawa na materialne i procesowe. W praktyce bowiem nie wszystkie regulacje dają się łatwo przypisać do jednej z tych dwóch kategorii. Dla przedsiębiorców czy osób uczestniczących w postępowaniach sądowych takie rozróżnienie ma istotne znaczenie – od niego zależy, kto rozpoznaje sprawę, w jakiej procedurze, a nawet czy ochrona sądowa jest w ogóle dostępna.
Poniżej przedstawiam trzy główne grupy norm, które wymykają się tradycyjnej dychotomii prawa materialnego i procesowego, a jednocześnie odgrywają pierwszoplanową rolę w określaniu właściwości sądu.
Normy ustrojowe – fundament organizacji sądownictwa
Normy ustrojowe dotyczą organizacji organów ochrony prawnej, czyli przede wszystkim sądów. Nie kreują one praw i obowiązków stron, ani nie regulują procedury postępowania – wyznaczają natomiast strukturę i zasady działania instytucji wymiaru sprawiedliwości.
📌 Przykładowo, przepisy ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych określają, jak wygląda system sądownictwa (sądy rejonowe, okręgowe, apelacyjne), jakie są ich zadania i sposób powoływania sędziów.
Kluczowe cechy norm ustrojowych:
- mają charakter statyczny – opisują strukturę, a nie przebieg postępowania,
- adresowane są do organów władzy publicznej, a nie do obywateli,
- przenikają się z przepisami procesowymi, ponieważ trudno oddzielić „kto sądzi” od „jak sądzi”.
Przykład praktyczny
Pani Anna Nowicka złożyła pozew o zapłatę przeciwko swojemu kontrahentowi. Jej sprawa trafiła do sądu rejonowego w Gdyni. Dlaczego nie do sądu apelacyjnego? Bo właśnie normy ustrojowe określają, że sądy rejonowe są właściwe w pierwszej instancji dla większości sporów cywilnych.
Bez znajomości takich przepisów nie da się zrozumieć ani organizacji sądownictwa, ani podziału kompetencji między sądy różnego szczebla.
Normy kompetencyjne – kto ma prawo działać?
Drugą kategorię stanowią normy kompetencyjne, które wskazują, kto może (i musi) podejmować określone czynności prawne.
Ich źródłem jest przede wszystkim art. 7 Konstytucji RP:
„Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.”
Oznacza to, że żaden organ – w tym sąd – nie może podjąć czynności, jeśli nie ma do tego wyraźnej podstawy prawnej.
Czym różnią się uprawnienia od kompetencji?
- Uprawnienie to możliwość działania, wynikająca z braku zakazu.
- Kompetencja to coś więcej – to prawo i obowiązek działania w określonym zakresie, a także związanie innych uczestników postępowania skutkami tego działania.
Przykład praktyczny
Pan Marek Lewandowski złożył skargę na czynności komornika w postępowaniu egzekucyjnym. Sąd rejonowy umorzył skargę, bo została wniesiona do sądu okręgowego. W tej sytuacji działa właśnie norma kompetencyjna: tylko sąd rejonowy ma prawo rozpoznawać tego typu skargi, a sąd okręgowy nie ma takich kompetencji.
Normy kompetencyjne chronią więc przed chaosem i „nakładaniem się” działań różnych organów – jasno wskazują, kto jest właściwy w danej sprawie.
Normy jurysdykcyjne – most między prawem materialnym a procesowym
Ostatnią grupą są normy jurysdykcyjne, które wymykają się prostemu podziałowi na prawo materialne i procesowe.
Ich cechą charakterystyczną jest to, że:
- wpływają na treść wyroku (jak przepisy materialne),
- ale znajdują zastosowanie wyłącznie w procesie (jak przepisy procesowe).
Można powiedzieć, że są one warunkiem skuteczności ochrony sądowej.
Przykłady norm jurysdykcyjnych:
- art. 189 k.p.c. – możliwość żądania ustalenia istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego,
- przepisy o przedawnieniu roszczeń,
- regulacje z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, np. art. 63 k.r.o. (unieważnienie małżeństwa).
Przykład praktyczny
Firma EuroTrans Sp. z o.o. domaga się zapłaty zaległej faktury od kontrahenta. Pozwany podniósł zarzut przedawnienia. Jeżeli sąd uwzględni ten zarzut, powództwo zostanie oddalone – nie dlatego, że roszczenie nie istnieje (norma materialnoprawna), ani dlatego, że proces był nieprawidłowy (norma procesowa), lecz dlatego, że działa norma jurysdykcyjna, która ogranicza możliwość skutecznego dochodzenia roszczeń przed sądem.
Podsumowanie – dlaczego te normy są ważne?
Normy ustrojowe, kompetencyjne i jurysdykcyjne pokazują, że system prawa nie jest czarno-biały.
- Ustrojowe mówią, kto tworzy wymiar sprawiedliwości i jak jest zorganizowany.
- Kompetencyjne wyznaczają, kto może działać i jakie są granice jego władzy.
- Jurysdykcyjne określają, kiedy ochrona sądowa jest skuteczna i jakie są jej ograniczenia.
Dla praktyki oznacza to, że nawet poprawne powołanie się na przepisy prawa materialnego nie wystarczy, jeśli sprawa zostanie wniesiona do niewłaściwego sądu (naruszenie norm kompetencyjnych), albo gdy roszczenie uległo przedawnieniu (działanie norm jurysdykcyjnych).
Podstawa prawna
- art. 7 – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
- art. 189 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 63, art. 66, art. 69 § 1, art. 70 § 1, art. 78 § 1 – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
- art. 413 § 2, art. 988 § 2 – Kodeks cywilny
- ustawa z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych
- ustawa z 8 grudnia 2017 r. – o Sądzie Najwyższym
Tematy porad zawartych w poradniku
- normy ustrojowe sądów cywilnych
- kompetencje sądów i organów ochrony prawnej
- normy jurysdykcyjne w postępowaniu cywilnym
- właściwość sądu a kompetencje organów