W sporach sądowych nieuczciwe wykorzystywanie prawa procesowego może służyć przeciąganiu sprawy, zastraszaniu drugiej strony lub wymuszeniu określonych działań. Dlatego ważne jest, by znać granice korzystania z praw procesowych – zarówno jako uczestnik postępowania, jak i pełnomocnik czy sędzia. Ten poradnik wyjaśnia, czym jest nadużycie prawa procesowego, jakie są obowiązki sądu w jego przypadku oraz jakie konsekwencje grożą stronie dopuszczającej się takiego działania.
🔍 Czym jest nadużycie prawa procesowego?
Zgodnie z art. 41 Kodeksu postępowania cywilnego:
📜 „Z uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono.”
Oznacza to, że każda strona może korzystać z przewidzianych w procedurze cywilnej praw, ale wyłącznie w zgodzie z ich przeznaczeniem. Nadużycie prawa procesowego to sytuacja, gdy strona, choć formalnie działa w granicach prawa, robi to w sposób sprzeczny z jego celem – na przykład nie po to, by obronić swoje interesy, ale by opóźnić sprawę lub zaszkodzić przeciwnikowi procesowemu.
📌 Przykład takiego działania: 🧩 Praktyczny przykład
Pan Dariusz, będący stroną w sporze o zapłatę, składa kolejne, niemal identyczne wnioski o wyłączenie sędziego, choć nie ma ku temu żadnych nowych podstaw. Celem nie jest rzeczywista troska o bezstronność sądu, lecz wyłącznie przedłużenie postępowania.
🧩 Kiedy działanie strony uznaje się za nadużycie prawa?
Ocena, czy doszło do nadużycia prawa, wymaga zbadania dwóch kwestii:
- Jaki był cel konkretnego uprawnienia?
Często łatwo to ustalić – np. celem zażalenia jest kontrola orzeczenia sądu pierwszej instancji, a wniosek o wyłączenie sędziego służy zapewnieniu bezstronności. - Czy strona wykorzystuje to uprawnienie w innym celu niż przewidziany przez ustawodawcę?
Jeśli działania strony są pozorne i ukierunkowane wyłącznie na utrudnienie lub wydłużenie procesu, może to świadczyć o nadużyciu prawa.
🔍 Problem polega na tym, że ocena ta dotyka sfery motywacyjnej – sąd musi niejako „wejrzeć” w intencje strony. Jak zauważyła prof. A. Góra-Błaszczykowska, chodzi o sytuacje, gdy strona „stwarzając pozory korzystania z uprawnień”, w rzeczywistości działa w innym celu.
🧩 Praktyczny przykład
Spółka informatyczna z Poznania, pozwala swojego byłego kontrahenta o zapłatę wynagrodzenia. Pozwany notorycznie składa wnioski o odroczenie rozpraw, każdorazowo powołując się na nowego pełnomocnika, który „musi zapoznać się ze sprawą”. Sąd zauważa, że odroczenia nie mają uzasadnienia i ich celem nie jest prawidłowe prowadzenie obrony, lecz wyłącznie opóźnienie rozpoznania sprawy.
⚖️ Obowiązek uprzedzenia strony o możliwości stwierdzenia nadużycia
Zanim sąd zastosuje wobec strony jakiekolwiek sankcje, musi ją uprzedzić o możliwości uznania jej działań za nadużycie prawa.
📜 Zgodnie z art. 226² § 1 Kodeksu postępowania cywilnego:
„Ilekroć zachowanie strony w świetle okoliczności sprawy wskazuje na nadużycie przez nią prawa procesowego, sąd poucza ją o możliwości zastosowania wobec niej środków, o których mowa w § 2.”
To pouczenie ma dwojaki cel:
- daje stronie szansę na zmianę zachowania,
- zapewnia jej gwarancję proceduralną, że nie zostanie ukarana „z zaskoczenia”.
⚖️ Wyrok SN z 25 marca 2015 r. (II CSK 443/14)
Sąd Najwyższy podkreślił, że uznanie danego działania za nadużycie wymaga dogłębnej oceny sprawy i że możliwe jest tylko wtedy, gdy motywacja strony była oczywiście nierzetelna – w szczególności, gdy celem było utrudnienie lub przedłużenie postępowania.
⚖️ Jakie sankcje może zastosować sąd wobec strony nadużywającej prawa?
Jeżeli strona mimo uprzedzenia przez sąd nadal korzysta z przysługującego jej uprawnienia w sposób niezgodny z jego celem, sąd ma prawo zastosować wobec niej środki represyjne wskazane w art. 226² § 2 k.p.c.
📜 Przepis stanowi:
**„W przypadku stwierdzenia nadużycia przez stronę prawa procesowego, sąd może w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie:
- stronę nadużywającą skazać na grzywnę;
- niezależnie od wyniku sprawy, odpowiednio do spowodowanej tym nadużyciem prawa procesowego zwłoki w jej rozpoznaniu, włożyć na stronę nadużywającą obowiązek zwrotu kosztów w części większej niż wskazywałby wynik sprawy, a nawet zwrotu kosztów w całości.”**
To jednak nie wszystko – jeśli z takim wnioskiem wystąpi druga strona, sąd może:
🔧 Dodatkowe uprawnienia sądu na wniosek strony przeciwnej:
- podwyższyć zasądzone koszty procesu – maksymalnie do dwukrotności,
- podwyższyć odsetki od zasądzonej kwoty, jeżeli nadużycie spowodowało zwłokę – również nie więcej niż dwukrotnie (przy czym przepis ten nie stosuje ograniczeń z art. 481 § 2¹ k.c., czyli limitu maksymalnych odsetek ustawowych za opóźnienie).
🧩 Praktyczny przykład
W sprawie z powództwa właścicielki sklepu o naruszenie umowy dostawy, pozwany wielokrotnie składał nieuzasadnione zażalenia i wnioski o zabezpieczenie roszczeń, których jedynym skutkiem było przedłużenie postępowania. Mimo uprzedzenia przez sąd, kontynuował działania. Ostatecznie, sąd:
- nałożył na niego grzywnę w wysokości 2000 zł,
- zobowiązał go do zwrotu całości kosztów procesu, mimo że częściowo wygrał sprawę,
- oraz – na wniosek powódki – zasądził od niego podwyższone koszty zastępstwa procesowego oraz podwyższone odsetki od zasądzonej kwoty.
📌 Sankcje finansowe – skuteczny bat czy tylko formalność?
W praktyce sądy coraz chętniej sięgają po narzędzia przewidziane w art. 226² § 2 k.p.c. Przepisy te mają na celu:
- zdyscyplinowanie stron postępowania,
- ochronę sprawności postępowania,
- wyrównanie kosztów ponoszonych przez stronę dotkniętą nadużyciem.
Jednocześnie warto zauważyć, że sądy nie zawsze wykorzystują ten mechanizm, szczególnie gdy nadużycie nie jest oczywiste lub dotyczy pierwszych faz procesu.
⚖️ Orzecznictwo coraz częściej podkreśla, że narzędzia walki z nadużyciem prawa procesowego nie są wyjątkowe – mają charakter systemowy, a więc mogą (i powinny) być stosowane regularnie.
🧩 Nadużycie a wykładnia innych przepisów proceduralnych
Co istotne, nadużycie prawa procesowego nie ogranicza się jedynie do art. 226² k.p.c. Sam art. 41 k.p.c. pełni funkcję ogólnego standardu interpretacyjnego.
W konsekwencji jego treść rzutuje również na:
- art. 214 § 2 i 3 k.p.c. – dotyczące działania sądu po zamknięciu rozprawy,
- art. 531 k.p.c. – odnoszący się do postępowania w razie cofnięcia środka zaskarżenia,
- art. 394³ k.p.c. – regulujący zażalenia w II instancji.
Wszystkie te przepisy – choć dotyczą różnych aspektów procedury – muszą być rozumiane i stosowane z uwzględnieniem zasady zakazu nadużycia prawa procesowego.
📌 Przekłada się to na konkretne sytuacje – np. cofnięcie apelacji w ostatniej chwili może być uznane za próbę manipulacji, jeśli zbiega się z terminem publikacji wyroku lub stanowi element strategii unikania rozstrzygnięcia.
✅ Podsumowanie – co powinieneś zapamiętać?
Nadużycie prawa procesowego to celowe działanie strony sprzeczne z przeznaczeniem przysługujących jej uprawnień, które ma na celu opóźnienie, utrudnienie lub zmanipulowanie przebiegu postępowania. Choć działanie takie może być formalnie zgodne z przepisami, to jego rzeczywisty cel jest kluczowy dla uznania go za nadużycie.
Oto najważniejsze wnioski dla poszczególnych uczestników postępowania:
🧑💼 Dla stron i pełnomocników:
- Zawsze korzystaj z uprawnień procesowych w sposób uczciwy i zgodny z ich celem.
- Jeśli sąd uprzedzi Cię o możliwości uznania Twojego działania za nadużycie, potraktuj to poważnie – kontynuowanie może wiązać się z grzywną i kosztami.
- Możesz złożyć wniosek o zastosowanie sankcji wobec przeciwnika, jeśli nadużywa prawa – w tym o wyższe koszty i odsetki.
⚖️ Dla sędziów:
- Nadużycie prawa należy oceniać z uwzględnieniem motywacji strony – wymaga to indywidualnej analizy stanu faktycznego.
- Przed nałożeniem sankcji sąd musi wydać uprzedzenie – to obowiązek wynikający z art. 226² § 1 k.p.c.
- Zastosowanie sankcji nie jest obowiązkiem, ale realną możliwością – warto z niej korzystać dla zapewnienia sprawności procesu i równości stron.
📌 Wnioski praktyczne:
- Nadużycia prawa procesowego są coraz częściej identyfikowane i sankcjonowane.
- Obowiązujące przepisy dają skuteczne narzędzia, ale ich wykorzystanie zależy od czujności sądu i aktywności drugiej strony.
- Warto znać i powoływać się na orzecznictwo (np. II CSK 443/14), które precyzuje, kiedy działania strony są nieuczciwe.
📚 Podstawa prawna:
- art. 41 – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296, ze zm.)
- art. 214 § 2 i 3, art. 226² § 1 i 2, art. 531, art. 394³ § 1–3 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 98 i 100 – Kodeks postępowania cywilnego (dot. kosztów procesu)
🔖 Tematy porad zawartych w poradniku:
- nadużycie prawa procesowego w postępowaniu cywilnym
- sankcje za nadużycie prawa procesowego
- grzywna i koszty w procesie cywilnym
- jak sąd ocenia działania strony
- kodeks postępowania cywilnego nadużycia 2024
🌐 Przydatne adresy:
- Portal Informacyjny Sądów Powszechnych: https://www.portal-orzeczen.ms.gov.pl
- Strona Ministerstwa Sprawiedliwości: https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc