W relacjach pracowniczych samo posiadanie prawa do określonego działania nie zawsze oznacza, że jego wykonanie będzie zgodne z prawem. Właśnie na tym tle funkcjonuje art. 8 Kodeksu pracy, który – podobnie jak art. 5 Kodeksu cywilnego – wprowadza ograniczenia w korzystaniu z praw podmiotowych, jeżeli sposób ich wykonywania narusza zasady współżycia społecznego lub społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa.
📌 Dzięki temu przepisowi można zapobiec sytuacjom, w których literalne korzystanie z przepisów prowadziłoby do niesprawiedliwych lub niemoralnych rezultatów – zarówno dla pracodawcy, jak i pracownika.
Na czym polega nadużycie prawa w relacji pracowniczej?
Zgodnie z art. 8 Kodeksu pracy:
„Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego.”
Oznacza to, że nawet jeśli dana osoba ma formalnie przyznane prawo (np. do wypowiedzenia umowy czy dochodzenia wynagrodzenia), to sposób jego wykonywania podlega ocenie pod kątem celu i uczciwości działania.
🧩 Przykład 1: Nadużycie prawa przez pracodawcę
Pani Dorota pracowała przez 15 lat w firmie zajmującej się doradztwem finansowym. W dniu, w którym miały wejść w życie przepisy przewidujące wyższe odprawy, pracodawca poprosił ją o podpisanie wstecznie datowanego wypowiedzenia, by „uniknąć zamieszania”. Pani Dorota, nieświadoma skutków, podpisała dokument. Sąd uznał, że pracodawca nadużył przysługującego mu prawa do wypowiedzenia umowy – jego działanie było sprzeczne z zasadami lojalności, przyzwoitości i uczciwości (wyrok SN z 11.06.2003 r., I PK 273/02).
🧩 Przykład 2: Nadużycie prawa przez pracownika
Pan Marek, były dyrektor ds. sprzedaży, po rozwiązaniu stosunku pracy żądał wypłaty odprawy w wysokości ponad 600 tys. zł wynikającej z tzw. umowy społecznej. Jednak z ustaleń wynikało, że to jego błędne decyzje doprowadziły do poważnych strat w spółce. Sąd uznał, że choć formalnie przysługuje mu prawo do odprawy, to jego żądanie narusza zasady współżycia społecznego, ponieważ wykorzystuje prawo w sposób nieuczciwy i sprzeczny z interesem pracodawcy (wyrok SN z 30.06.2021 r., I PSKP 8/21).
Czym są klauzule generalne w art. 8 k.p.?
W treści art. 8 k.p. pojawiają się dwie tzw. klauzule generalne:
- Społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa – oznacza, że prawo powinno być wykorzystywane zgodnie z jego funkcją w społeczeństwie i gospodarce. Przykład: celem prawa do odprawy nie jest nagradzanie pracowników za nieetyczne działania.
- Zasady współżycia społecznego – to zbiór wartości moralnych i społecznych takich jak: uczciwość, lojalność, dobra wiara, równość stron, zakaz dyskryminacji. Ich treść kształtuje się przez orzecznictwo i kontekst konkretnej sprawy.
➡ Klauzule te dają sądom swobodę oceny, czy dane działanie (lub zaniechanie) mimo formalnej legalności, nie narusza ogólnych zasad sprawiedliwości i przyzwoitości.
Kiedy NIE mamy do czynienia z nadużyciem prawa?
To bardzo istotne: nie każde niewłaściwe działanie oznacza nadużycie prawa. Przepis ten znajduje zastosowanie wyłącznie wtedy, gdy osoba wykonuje istniejące i ważne prawo podmiotowe, ale robi to w sposób nieakceptowalny moralnie lub społecznie.
🧩 Przykład negatywny:
Jeśli pracownik dochodzi świadczenia na podstawie nieważnego postanowienia umowy (np. zawyżonego wynagrodzenia sprzecznego z zasadami współżycia społecznego), to nie nadużywa prawa, bo w ogóle go nie posiada – świadczenie mu się po prostu nie należy (art. 58 § 2 i 3 k.c. w zw. z art. 300 k.p.).
Art. 8 jako tarcza, a nie miecz
Sąd Najwyższy przypomina, że:
„Art. 8 k.p. służy do obrony przed wykonywaniem prawa podmiotowego przez stronę uprawnioną, a nie jako podstawa roszczeń.” (wyrok z 7.12.2021 r., III PSKP 49/21)
Oznacza to, że pracodawca nie może na jego podstawie żądać czegokolwiek – może jedynie bronić się, wykazując, że druga strona nadużywa przysługującego jej prawa.
Rola Trybunału Konstytucyjnego
Trybunał Konstytucyjny potwierdził zgodność art. 8 k.p. z Konstytucją:
📌 W wyroku z 23.10.2006 r., SK 42/04 orzekł, że:
„Art. 8 k.p. jest zgodny z art. 2 oraz nie jest niezgodny z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.”
To oznacza, że ograniczenia w wykonywaniu praw podmiotowych, które wprowadza ten przepis, są zgodne z zasadą sprawiedliwości społecznej i nie naruszają zasady równości obywateli wobec prawa.
Zasada „czystych rąk” – czy winny może powoływać się na nadużycie prawa?
W praktyce relacji pracowniczych często obie strony dopuszczają się uchybień. Pojawia się więc pytanie: czy osoba, która sama naruszyła zasady współżycia społecznego, może zarzucać drugiej stronie nadużycie prawa?
Ograniczona forma zasady „czystych rąk”
Sąd Najwyższy (wyrok z 20.01.2011 r., I PK 135/10) uznał, że nie można automatycznie odmówić stronie prawa do ochrony tylko dlatego, że sama dopuściła się uchybień. Zamiast tego należy:
📌 Porównać ciężar naruszeń obu stron,
📌 Ocenić kontekst i okoliczności sprawy,
📌 Wyprowadzić wnioski o stopniu winy i skutkach działań.
➡ Innymi słowy, sąd nie stosuje zasady „czystych rąk” w postaci skrajnej (kto zawinił – ten traci ochronę), ale w formie proporcjonalnej: kto zawinił bardziej, ten przegrywa.
🧩 Przykład 3: Działania obu stron pod lupą sądu
W 2023 r. Sąd Najwyższy (wyrok z 10.01.2023 r., III PSKP 2/22) badał sprawę pracownika, który domagał się przywrócenia do pracy. Pracodawca zarzucał mu poważne nieprawidłowości. Sąd ustalił jednak, że:
- pracodawca wcześniej nie wyciągnął konsekwencji wobec pracownika,
- inne osoby także były odpowiedzialne za zaniedbania,
- pracodawca nie przeprowadził konsultacji związkowych.
➡ Finalnie uznano, że chociaż pracownik częściowo zawinił, ciężar naruszenia po stronie pracodawcy był większy – a zatem mógł on skutecznie powołać się na nadużycie prawa przez pracodawcę.
Nadużycie prawa a wysokość odpraw i świadczeń – sąd może „ściąć” nadmiar
Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, że rażąco wysokie odprawy mogą być miarkowane (obniżane), jeśli ich wysokość nie odpowiada rozmiarowi szkody, a pracownik dochodzi świadczeń w sposób niezgodny z zasadami współżycia społecznego.
Jakie czynniki bierze pod uwagę sąd?
Według SN (wyrok z 3.12.2010 r., I PK 126/10), sąd analizuje m.in.:
- poziom życia i sytuację społeczną pracownika,
- długość zatrudnienia i charakter pracy,
- stosunek odprawy do realnej szkody,
- to, czy sytuacja była przypadkowa, czy wykreowana przez stronę.
🧩 Przykład 4: Odprawa za 20 lat pracy
Pan Rafał, dyrektor finansowy dużej spółki, dochodził odprawy w wysokości 800 tys. zł na podstawie tzw. umowy społecznej. Pracodawca wykazał, że Rafał był współodpowiedzialny za decyzje skutkujące ogromnym deficytem w budżecie firmy. Po 14-letnim postępowaniu Sąd Najwyższy zasądził mu jedynie około 1/4 żądanej kwoty, uznając, że pełna kwota byłaby sprzeczna z celem odprawy i stanowiłaby nadużycie prawa (wyrok SN z 30.06.2021 r., I PSKP 8/21).
Obowiązki sądu pracy – nie tylko przepisy, ale i sprawiedliwość społeczna
Zgodnie z art. 2 Konstytucji RP, sąd ma obowiązek urzeczywistniać zasadę sprawiedliwości społecznej. To oznacza, że:
- nie może bezrefleksyjnie stosować przepisów w sposób mechaniczny,
- musi oceniać sytuację w kontekście równości stron i dobra wspólnego,
- powinien dążyć do zachowania równowagi interesów między pracownikiem a pracodawcą.
➡ Stąd też art. 8 k.p. staje się narzędziem do przeciwdziałania patologiom, takim jak nielojalne negocjacje, ukryte działania pracodawcy, czy dochodzenie przez pracownika świadczeń sprzecznych z celem regulacji.
Nadużycie prawa nie tworzy podstawy roszczeń
To, co warto mocno podkreślić: art. 8 k.p. nie daje prawa do żądania czegokolwiek – to przepis defensywny.
👉 Przykład: pracodawca nie może powoływać się na art. 8, by żądać zwrotu części wypłaconego wynagrodzenia – może co najwyżej bronić się przed roszczeniem pracownika o zapłatę, jeśli udowodni, że jest to działanie niezgodne z zasadami współżycia społecznego.
Podsumowanie: co warto zapamiętać?
✔ Art. 8 k.p. chroni przed nadużywaniem uprawnień – nawet legalnych w sensie formalnym,
✔ Pracownik i pracodawca muszą korzystać z przysługujących im praw z poszanowaniem zasad współżycia społecznego,
✔ Sąd ocenia kontekst sprawy, nie tylko przepisy,
✔ Klauzule generalne pozwalają sądom dostosować rozstrzygnięcia do realiów sprawy,
✔ Nadużycie prawa nie tworzy nowych roszczeń, ale może wyłączyć ochronę drugiej strony,
✔ Zasada „czystych rąk” działa proporcjonalnie – sąd porównuje skalę naruszeń obu stron,
✔ Wysokość odpraw i świadczeń może być miarkowana przy nadużyciu prawa.
Podstawa prawna
- Art. 8 – Kodeks pracy
- Art. 5, 56, 58 § 2 i 3, 353¹, 354, 415, 484 § 2, 485 – Kodeks cywilny
- Art. 2, 32 ust. 1, 45 ust. 1 – Konstytucja RP
- Art. 300 – Kodeks pracy (odpowiednie stosowanie przepisów k.c.)
Tematy porad zawartych w poradniku:
- nadużycie prawa podmiotowego w pracy
- art. 8 kodeksu pracy
- zasady współżycia społecznego w prawie pracy
- odprawy a nadużycie prawa
- ograniczenie roszczeń pracownika